Việc xây dựng hàm trăm đập thủy điện lớn nhỏ trên sông Mê Kông đang gây ra những hệ lụy khôn lường về khí hậu và sinh kế cho người dân ở vùng hạ lưu của dòng sông này. Tuy nhiên một số nước vùng hạ nguồn Mê Kông vẫn tiếp tục triển khai các dự án đập thủy điện với sự hậu thuẫn của Trung Quốc, mặc dù đã nhận được cảnh báo của các nhà khoa học và sự phản đối của người dân. Nikkei đã thực hiện một phóng sự tìm hiểu về vấn đề này.
Sam In, một nông dân trồng lúa 48 tuổi ở tỉnh Stung Treng, phía đông bắc Campuchia, chưa bao giờ nghĩ rằng mình phải bỏ tiền để mua nước phục vụ sinh hoạt cho đến khi ông bị buộc phải rời khỏi nhà của mình trên bờ của một nhánh sông Mê Kông cách đây hai năm để nhường chỗ cho việc xây dựng đập thủy điện.
Cùng với hàng trăm hộ gia đình khác, Sam In và gia đình 10 thành viên của ông đã phải di dời chỗ ở để dọn đường cho việc xây dựng một đập thủy điện khiến toàn bộ ngôi làng Sre Sronok của ông chìm dưới nước. Bây giờ họ sống trong một ngôi làng mới được thành lập, nơi những ngôi nhà của họ được chính phủ xây dựng với những mái nhà màu xanh giống hệt nhau nằm trên một mảnh đất rộng, bụi bặm.
“Chi phí sinh hoạt của chúng tôi đã tăng lên đáng kể”, ông Sam In, trưởng làng cho biết. “Chúng tôi phải mua nước để trồng lúa, uống, nấu ăn và tắm. Chúng tôi không bao giờ nghĩ lại phải như thế này, trước kia chúng tôi đều dùng nước sông, hoàn toàn miễn phí”.
Ông Sam In bên một cánh đồng khô cằn ở ngôi làng mới. (Ảnh: Ken Kobayashi)
Chính phủ cấp cho mỗi gia đình 2 ha để trồng lúa, nhưng năng suất chỉ chưa bằng một nửa so với những cánh đồng ở ngôi làng cũ của họ vì không có hệ thống thủy lợi đi kèm, cũng không có các thiết bị canh tác như những gì mà chính phủ đã hứa khi vận động người dân di dời.
Ngôi làng cũ của họ, nằm cách ngôi làng mới chừng 20km, đã bị ngập trong nước từ tháng 9 năm 2017 khi các cửa xả lũ của đập thủy điện Sesan 2 được đóng lại để tạo ra một hồ chứa nước rộng 33.000 ha. Đập Sesan2 có giá trị đầu tư 816 triệu USD, dự kiến sẽ tạo ra 400 MW điện khi đi vào hoạt động vào cuối năm nay, trở thành đập thủy điện lớn nhất ở Campuchia.
Ông Sam In và người dân của làng Sreok Sronok đã phản đối kế hoạch xây dựng đập thủy điện này khi kế hoạch xây dựng được trình bày khoảng 10 năm trước. Chính phủ giải thích rằng thủy điện sẽ có lợi cho cả nước. “Họ nói rằng các nước như Lào đang sản xuất điện bằng cách sử dụng nguồn nước sông Mê Kông và Campuchia cần xây dựng đập thủy điện riêng để không phải nhập khẩu điện”, Sam In nói. “Nhưng tôi nghĩ rằng nó sẽ mang lại lợi ích cho người dân thành phố nhiều hơn, không phải chúng tôi”.
Con đập còn gây ra những hậu quả không mong muốn khác. Ngoài những vấn đề mà Sam In và người làng ông đang trải qua, việc xây đập sẽ làm giảm nguồn cung cấp, thay đổi dòng chảy và giảm trầm tích lòng sông, cung cấp chất dinh dưỡng quan trọng cho cây lúa ở Việt Nam và các nhánh sông Mekong khác. Một nghiên cứu năm 2012 của Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Hoa Kỳ kết luận rằng con đập sẽ đe dọa sinh mạng của hơn 50 loài cá.
Đập thủy điện Sesan 2 là đập thủy điện lớn nhất của Campuchia được xây dựng trên dòng chính của sông Mê Kông. (Anh: Thomas Cristofoletti/Ruom)
Từ lâu các chuyên gia đã cho rằng các con đập xây dựng trên sông Mê Kông sẽ gặp vấn đề lưu lượng nước thấp về mùa khô. Mặc dù vậy Campuchia vẫn tiến hành kế hoạch xây dựng Sesan 2 với sự ủng hộ của một công ty điện lực quốc doanh lớn của Trung Quốc.
Công ty điện lực Hydrolancang International Energy, một công ty con của Tập đoàn Huaneng, Trung Quốc, là nhà đầu tư lớn nhất trong dự án này, với 51% cổ phần, trong khi Tập đoàn Hoàng gia Campuchia và một công ty con của Điện lực Việt Nam lần lượt chiếm 39% và 10%. Một biển chỉ đường vào con đập được viết bằng tiếng Khmer và tiếng Trung.
Việc kiểm soát nguồn nước thượng nguồn là mối quan tâm đặc biệt và cũng là vấn đề gây chia rẽ đối với các quốc gia phía hạ nguồn của Mê Kông. Một số chuyên gia so sánh rủi ro về an ninh nguồn nước sông Mê Kông đối với các quốc gia này – bao gồm rủi ro đối với nguồn cung cấp thực phẩm và hoạt động thương mại – với rủi ro tới từ các đảo nhân tạo mà Trung Quốc xây dựng trên Biển Đông.
Trung Quốc bắt đầu xây dựng các con đập trên thượng nguồn sông Mê Kông vào những năm 1990 mà không tham khảo ý kiến của các nước vùng hạ lưu. Hiện tại Trung Quốc đang đầu tư vào 6 trong tổng số 11 đập thủy điện đã được lên kế hoạch xây dựng trên dòng chính, phía hạ lưu, của sông Mekong, theo Nikkei.
Các công trình thủy điện lớn trên dòng chính của sông Mekong. (Ảnh: Nikkei)
Trong khi đó, Nhật Bản đã ngừng tài trợ cho các dự án thủy điện trên dòng chính của sông Mê Kông vì “những tác động tiêu cực tiềm ẩn của các công trình thủy điện”, ông Andrew Jeffries, Giám đốc bộ phận năng lượng của Viện nghiên cứu Đông Nam Á cho biết.
Các quan chức Trung Quốc thường thuyết phục các nước ở phía hạ lưu sông Mê Kông bằng cách mô tả những lợi ích của thủy điện và phủ nhận các nguy cơ tiềm ẩn mà thủy điện có thể gây ra cho dòng chảy của sông.
Nhưng thực tế không như vậy.
Ông Somchit Chittapong, một người dân sống bên bở sông Mê Kông, thuộc tỉnh Chiang Rai, phía bắc Thái Lan, hơn 40 năm nay phát hiện thấy từ tháng Ba năm nay mực nước sông đã thấp bất thường.
Somchit chỉ về phía một chiếc thuyền nằm trên bờ sông và nói rằng nó thuộc sở hữu của anh trai mình, người đã sử dụng chiếc thuyền này để vận chuyển cao su sang Trung Quốc. Chiếc thuyền đã bị mắc cạn trong hơn năm ngày nay.
Con thuyền này chỉ là một trong số nhiều con thuyền của các hãng vận tải ở Chiang Rai, Thái Lan. Mực nước cạn đã làm ảnh hưởng nghiêm trọng tới việc làm ăn của họ.
Các doanh nghiệp vận tải ở Chiang Rai đã kêu gọi Trung Quốc chia sẻ lịch trình xả nước tại các con đập. Trung Quốc đã đồng ý tiết lộ thông tin xả nước hàng ngày trong các tháng mùa mưa, từ tháng 6 đến tháng 10, nhưng không chia sẻ trong phần thời gian còn lại của năm vì cho rằng nó thuộc vào “các vấn đề nội bộ”.
Những con thuyền bị mắc cạn bên bờ sông Mekong. (Ảnh: Takaki Kashiwabara)
“Trung Quốc thật khó hiểu”, Pakaimas Vierra, phó chủ tịch phòng thương mại của Chiang Rai cho biết. “Họ không hề cung cấp thông tin sớm làm chúng tôi hoàn toàn bị động trong việc xây dựng kế hoạch kinh doanh. Hàng tồn kho của chúng tôi đang chồng chất lên”.
Pakaimas cho biết đã có hàng chục chiếc tàu chở hàng phải cập cảng dọc theo bờ sông Mekong giữa Myanmar và Lào vào tháng Ba mà không thể đi xa hơn vì nước cạn.
Ông Thitinan thuộc trường Đại học Chulalongkorn cho biết: “Việc Trung Quốc làm tổn hại đến thượng nguồn sông Mê Kông từ lâu đã được coi là một nguy cơ địa chính trị đối với các quốc gia ở vùng hạ lưu”.