Thời gian gần đây, Bãi cạn Scarborough thường xuyên được báo chí, truyền thông các nước đề cập tới do liên quan đến các tranh chấp Biển Đông. Đây cũng là khu vực mà Trung Quốc đã nhiều lần vi phạm theo Phán quyết của Tòa Trọng tài được thành lập theo Phụ lục VII của Công ước của Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1982 (7/2016).
Bãi cạn Scarborough là một đảo san hô vòng gồm nhiều đá ngầm và đá nổi, nằm giữa bãi Macclesfield và đảo Luzon của Philippines ở Biển Đông. Bãi này cách vịnh Subic 123 hải lý (198 km) và đảo Luzon 137 hải lý (220 km) về phía Tây, cách xa bờ biển Đông Nam Trung Quốc khoảng 540 hải lý (867 km). Hiện nay, Trung Quốc, Đài Loan và Philippines đều tuyên bố chủ quyền đối với Bãi cạn Scarborough. Trong đó, Trung Quốc cho rằng đây là một phần lãnh thổ của nước này, ít nhất là từ thế kỷ 13 và lấy các bản đồ cổ làm bằng chứng. Philippines khẳng định họ đã thực thi chủ quyền của mình với bãi cạn này từ năm 1965 bằng cách xây một ngọn hải đăng bằng sắt tại đây. Philippines cũng cho rằng bãi cạn này hoàn toàn nằm trong vùng đặc quyền kinh tế 200 hải lý được Công ước Liên hợp quốc về Luật biển 1982 (UNCLOS) công nhận. Kể từ năm 1997, Philippines đòi chủ quyền đối với bãi cạn này. Tuy nhiên, đến tháng 6/2012, Trung Quốc đã chiếm thành công Bãi cạn Scarborough từ tay Philippines.
Phán quyết của Tòa về Bãi cạn Scarborough
Tòa Trọng tài được thành lập theo Phụ lục VII của Công ước của Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1982 (UNCLOS) về vụ kiện giữa Philippines và Trung Quốc liên quan đến Biển Đông (12/7/2016) đã ra phán quyết, trong đó bác bỏ “đường lưỡi bò” phi pháp của Trung Quốc. Phán quyến Tòa nêu rõ “Trung Quốc đã vi phạm quyền chủ quyền của Philippines trong vùng đặc quyền kinh tế của nước này bằng việc (a) can thiệp vào hoạt động đánh cá và thăm dò dầu khí của Philippines, (b) xây dựng đảo nhân tạo và (c) không ngăn chặn ngư dân Trung Quốc đánh bắt ở khu vực này. Tòa cũng khẳng định rằng ngư dân từ Philippines (cũng như ngư dân từ Trung Quốc) đã có quyền đánh cá truyền thống ở Bãi cạn Scarborough và rằng Trung Quốc đã ngăn chặn các quyền này bằng cách hạn chế việc tiếp cận khu vực này. Tòa cũng khẳng định rằng các tàu chấp pháp của Trung Quốc gây ra một rủi ro va chạm nghiêm trọng một cách bất hợp pháp khi họ đã trực tiếp cản trở các tàu của Philippines”. Như vậy, rõ ràng sự chiếm đóng và những hoạt động quân sự của Trung Quốc trong Bãi Scarborough đều là vi phạm phán quyết. Vậy mà, chỉ tính từ cuối năm 2017 đến này, Trung Quốc đã liên tục vi phạm phán quyết của Tòa tại Vùng biển này.
Những lần Trung Quốc vi phạm phán quyết
(1) Ngày 20/01/2018, Bộ Ngoại giao Trung Quốc ngang nhiên lên tiếng cáo buộc Mỹ đưa tàu khu trục USS Hopper thuộc lớp Arleigh Burke mang tên lửa dẫn đường của Mỹ đã đi vào khu vực 12 hải lý quanh Bãi cạn Scarborough ở Biển Đông vào “vùng lãnh hải” xung quanh Bãi cạn Scarborough ở Biển Đông mà Trung Quốc khẳng định đó là chủ quyền lãnh thổ của mình, đồng thời đe dọa sẽ áp dụng những biện pháp cần thiết để bảo vệ “chủ quyền”.
(2) Ngày 26/3/2018, Bộ trưởng Quốc phòng Philippines Delfin Lorenzana cho biết Trung Quốc thường xuyên có hành động phản đối, ngăn cản việc quân đội Philippines tiến hành tuần tra thông thường bằng đường không trên Bãi cạn Scarborough ở Biển Đông. Bộ trưởng Delfin Lorenzana khẳng định những khu vực đó nằm trong vùng đặc quyền kinh tế của Philippines và Trung Quốc không có quyền gì ở đó, đồng thời tuyên bố sẽ tiếp tục duy trì hoạt động tuần tra bất chấp sự phản đối từ Trung Quốc.
(3) Ngày 11/5/2018, một biên đội hỗn hợp của Trung Quốc gồm tàu Hải cảnh mang số hiệu 3368 và tàu Hải quân mang số hiệu 549 đã tìm cách ngăn cản và đe dọa tàu BRP Benguet của Hải quân Philippines đang tiếp tế cho lính đồn trú ở bãi Cỏ Mây thuộc quần đảo Trường Sa. Tờ Phil Star sau đó (01/6) dẫn thông tin từ Nghị sĩ Gary Alejano (đại diện của đảng Magdalo) cho biết quân đội Philippines đã gửi thông báo cho Bộ Ngoại giao về sự việc này để phản đối hành động của phía Trung Quốc. Sau khi Trung Quốc chiếm Bãi cạn Scarborough, quân đội Philippines đã sử dụng tàu chiến cũ BRP Sierra Madre mắc cạn ở bãi Cỏ Mây như một tiền đồn để thể hiện sự hiện diện ở khu vực này. Trên tàu Sierra Madre có một đơn vị thủy quân lục chiến thường xuyên đồn trú và phải phụ thuộc hoàn toàn vào nguồn tiếp tế từ đất liền. Và cũng chính vì điều này mà Trung Quốc thường xuyên tìm cách cắt nguồn viện trợ của tàu Sierra Madre. Nghị sĩ Gary Alejano cho biết “khi tàu Philippines thả xuồng cao su chuyển đồ tiếp tế cho tàu Sierra Madre, một trực thăng của hải quân Trung Quốc đã bay ngay phía trên ở khoảng cách gần và nguy hiểm. Chiếc trực thăng bay gần đến mức nước biển tràn cả vào xuồng”.
(4) Ngày 11/6/2018, Hãng tin AFP của Pháp cho biết người phát ngôn của Tổng thống Philippines, ông Harry Roque đã xác nhận việc Cảnh sát biển của Trung Quốc (5/2018) đã tiếp tục ngăn cản và tịch thu toàn bộ cá đánh bắt của ngư dân Philippines tại vùng biển Scarborough nằm trong vùng Đặc quyền kinh tế của Philippines. Trước đó, truyền thông Philippines đồng loạt đưa tin ngày 20/5/2018, một Nhóm phóng viên của GMA News đã dùng điện thoại quay lại toàn bộ vụ việc hai cảnh sát biển Trung Quốc lên một tàu cá Philippines và lấy cá mà ngư dân Philippines đánh bắt ở bãi cạn Scarborough. Theo lời ngư dân Philippines “ngay khi họ (cảnh sát biển Trung Quốc) thấy cá, họ sẽ lấy bất cứ con nào mà họ muốn rồi bỏ vào túi nhựa. Thậm chí, họ còn lấy những con ngon nhất”. Vào tháng 2/2018, Philippines cũng từng nêu quan ngại với Trung Quốc trong một cuộc họp ở Manila, sau khi nhận được báo cáo nói rằng Lực lượng Tuần duyên Trung Quốc đã đe dọa và tịch thu toàn bộ hải sản đánh bắt được của ngư dân Philippines tại Bãi cạn Scarborough. Tình trạng này diễn ra thường xuyên bất chấp việc trước đây đã nhiều cuộc biểu tình của người dân Philippines phản đối hành động phi pháp và ngang ngược của Trung Quốc.
(5) Ngày 20/6/2018, do lo ngại việc Trung Quốc ngăn cản, xuôi đuổi ngư dân đánh bắt tại Bãi cạn Scarborough, Quyền Chánh án Toà Tối cao Philippines Antonio Carpio đã kêu gọi ba nước là Philippines, Trung Quốc và Việt Nam thiết lập các quy định đánh cá chung tại khu vực Bãi cạn Scarborough. Ông Antonio Carpio cho rằng phán quyết của Tòa xác định đây là vùng đánh cá chung của ngư dân ba nước và khẳng định rằng các tàu chấp pháp của Trung Quốc gây ra một rủi ro va chạm nghiêm trọng một cách bất hợp pháp khi họ đã trực tiếp cản trở các tàu của Philippines”. Việc ngư dân Philippines không được vào bãi cạn trong khi ngư dân Trung Quốc được tiếp tục đánh bắt tại đây là một sự phân biệt và Philippines nên phản đối hoặc hỏi ý kiến của tòa.
Hậu quả từ những hành động vi phạm phán quyết của Trung Quốc tại Bãi cạn Scarborough
Việc Trung Quốc vi phạm phán quyết và pháp luật quốc tế, trong đó có UNCLOS 1982 đã gây ra những hậu quả nghiêm trọng:
Thứ nhất, những hoạt động của Trung Quốc tại Bãi cạn Scarborough như xuôi đuổi, ngăn cản hoạt động đánh bắt của ngư dân, quân sự hóa, mở rộng đảo hay đe dọa hoạt động lưu thông hàng hải ở khu vực này rõ ràng đã phá vỡ những chuẩn mực chung của luật pháp quốc tế, trong đó có UNCLOS 1982 và làm suy giảm vai trò của Tòa Trọng tài Liên hợp quốc.
Thứ hai, những hoạt động của tàu quân sự và tàu đánh cá của Trung Quốc tại Bãi cạn Scarborough đã khiến cho môi trường sinh thái, nguồn tài nguyên thiên nhiên bị hủy hoại nghiêm trọng. Đặc biệt, đối với Philippines, hoạt động đánh bắt cá của ngư dân Philippines bị ảnh hưởng nghiêm trọng khi Trung Quốc ngăn cấm không cho ngư dân Philippines vào đánh bắt ở vùng biển vốn là ngư trường truyền thống của họ. Ngày 15/6/2018, Cục Thủy sản và Tài nguyên nước Philippine đưa ra một báo cáo cho thấy mức thiệt hại nặng nề đối với các rặng san hô quanh khu vực Bãi cạn Scarborough dưới sự kiểm soát của lực lượng Tuần duyên Trung Quốc. Bản báo cáo nêu rõ khu vực Bãi cạn Scarborough hiện không còn cá nữa vì thức ăn cho cá là san hô đã biến mất và phải mất ít nhất 40 năm san hô mới mọc lại. Nguyên nhân là do không có người quản lý ngư dânTrung Quốc ở đây, để họ thỏa sức đánh bắt trái phép, bao gồm việc sử dụng chất nổ đối với các rặng san hô.
Thứ ba, hoạt động quân sự hóa của Trung Quốc tại Bãi cạn Scarborough, trong đó Trung Quốc thường xuyên duy trì nhiều tàu quân sự còn khiến cho hoạt động hàng hải tại khu vực này trở nên phức tạp, rất dễ xảy ra va chạm giữa tàu thuyền các nước với tàu thuyền Trung Quốc nếu các bên không kiềm chế.
Phản ứng của Philippines
Mặc dù Trung Quốc có các hành động như vậy, song chính quyền của Tổng thống Duterte lại theo đuổi chính sách thực dụng, mềm mỏng, tránh đối đầu trực tiếp với Trung Quốc. Philippines chủ động thúc đẩy hợp tác song phương với Trung Quốc, trong đó lấy các thỏa thuận hợp tác khai thác chung ở Biển Đông làm điểm nhấn. Giới quan sát cho rằng chính sách hiện nay của Chính quyền Philippines đối với Trung Quốc là nhằm tranh thủ sự ủng hộ về chính trị, quân sự, ngoại giao, nhất là các khoản đầu tư kinh tế của Trung Quốc tại Philippines, đồng thời Philippines cũng muốn dùng ảnh hưởng của Trung Quốc để mặc cả với Mỹ và phương Tây. Mặt khác, chính quyền Philippines cũng tìm cách trấn an người dân, xoa dịu dư luận bằng một số tuyên bố phản đối các hành động của Trung Quốc một cách thận trọng, có chừng mực. Có thể nói, chính sự nhu nhược của Chính quyền Philippines đã tạo điều kiện để Trung Quốc ngang nhiên vi phạm phán quyết của Tòa và luật pháp quốc tế.
Tuy vậy, một bộ phận chính giới và người dân Philippines đã phản đối mạnh mẽ các hành động của Trung Quốc vi phạm phán quyết, xâm phạm chủ quyền của Philippines tại Bãi cạn Scarborough. Một số cuộc biểu tình của người dân Philippines đã nổ ra để yêu cầu Trung Quốc ngừng ngăn cản hoạt động đánh bắt và tịch thu cá của ngư dân Philippines. Bộ phận chính trị gia tại Philippines liên tục chỉ trích thái độ nhu nhược trước Trung Quốc của Chính quyền Tổng thống Duterte, cho rằng Chính quyền Philippines đã bỏ qua phán quyết của Tòa, chấp nhận đánh đổi chủ quyền cho Trung Quốc để lấy lợi ích kinh tế.
Hiện nay, Trung Quốc và ASEAN đang tiến hành đàm phán về COC, trong đó Trung Quốc liên tục đưa ra các tuyên bố khẳng định tình hình Biển Đông đang ổn định và phát triển, các nước đạt nhiều tiến triển trong giải quyết tranh chấp là nhờ vào những nỗ lực của Trung Quốc. Song trên thực tế, Trung Quốc lại liên tục vi phạm phán quyết và pháp luật quốc tế, trong đó có UNCLOS 1982. Có thể thấy, những bằng chứng về hoạt động quân sự hóa, mở rộng bồi đắp đảo và hành động uy hiếp xuôi đuổi ngư dân các nước… đã phủ nhận hoàn toàn những lập luận, tuyên bố tuyên truyền trên của Trung Quốc. Để Biển Đông thực sự là vùng biển hòa bình và phát triển, các nước cần kiên trì giải quyết các tranh chấp ở Biển Đông trên cơ sở tôn trọng Luật pháp quốc tế, trong đó có phán quyết của Tòa (7/2016) và UNCLOS 1982, thực hiện nghiêm túc và đầy đủ DOC và thúc đẩy sớm đạt được COC. Bên cạnh đó, các nước ASEAN và cộng đồng quốc tế cũng cần phải có tiếng nói chung trong việc lên án mạnh mẽ hơn các hành động vi phạm phán quyết, coi thường luật pháp quốc tế của Trung Quốc, nhất là những hành động đe dọa an ninh, an toàn hàng hải, hàng không và thương mại quốc tế, cũng như việc hủy hoại môi trường biển và ngăn cản hoạt động đánh bắt hải sản chính đáng của người dân các nước.