Trong năm 2019, Mỹ, Nga, Canada và Trung Quốc gia tăng hiện diện ở Bắc Cực nhằm tìm kiếm và kiểm soát lợi ích ở vùng Cực.
Khu vực Bắc Cực bao gồm lục địa Bắc Cực rộng khoảng 8 triệu km2 và biển Bắc Cực rộng khoảng 12 triệu km2, là một trong những khu vực được đánh giá có tài nguyên khoáng sản vô cùng phong phú. Các nhà khoa học ước tính Bắc cực chiếm 25% nguồn tài nguyên “chưa được phát hiện” toàn cầu. Báo cáo từ Viện Nghiên cứu địa chất Mỹ (USGS) cũng cho thấy 13% trữ lượng dầu mỏ và 30% trữ lượng khí đốt (tương đương với 1.670 ngàn tỉ m3) chưa được thăm dò trên thế giới đang “ngủ yên” dưới các lớp băng. Ngoài ra, Bắc Cực còn rất giàu tiềm năng khoáng sản. Khu vực này có những mỏ quặng sắt, kẽm, niken, vàng, uranium và nhiều loại khoáng sản khác với trữ lượng thuộc loại lớn nhất thế giới. Cần biết rằng mỏ kẽm lớn nhất thế giới đang nằm ở Alaska, một bang nằm gần Bắc Cực của Mỹ, trong khi đó một mỏ niken lớn nhất thế giới cũng được phát hiện ở vùng lãnh thổ Bắc Cực của Nga. Ngoài ra, theo đánh giá của Công ty tư vấn toàn cầu Strategic Forecasting, Inc (SFI) của Mỹ, khoảng 20% băng ở Bắc Cực sẽ tan ra vào năm 2050, lộ ra khoảng một triệu dặm vuông làm cho hành lang Tây Bắc, lộ trình vận tải biển ở các vĩ độ xa nhất về phía Bắc xuất hiện, tạo tiền đề cho các ngành công nghiệp khác như khai thác dầu khí, khai thác mỏ và du lịch phát triển. Theo ước tính sơ bộ của giới chuyên gia, hoạt động kinh tế hàng năm của khu vực Bắc Cực có thể vượt quá 450 tỷ USD. Không những vậy, phía Bắc Bắc Cực còn có giá trị rất lớn về vị trí địa chiến lược quân sự, nhất là trong bối cảnh chưa có các điều ước quốc tế cấm triển khai các vũ khí ở khu vực này. Bởi vậy, các quốc gia có liên quan như Mỹ, Na Uy, Canada, Thụy Điển và Nga, thậm chí cả Trung Quốc cũng đã và đang gửi thiết bị và phương tiện để thể hiện sự quan tâm của mình đối vùng đất xa xôi, hẻo lánh này.
Hiện khu vực Bắc Cực được Hội đồng Bắc Cực điều phối. Hội đồng này được thành lập năm 1996 ở Ottawa (Canada) bao gồm 8 thành viên là Mỹ, Nga, Canada, Phần Lan, Na uy, Iceland, Đan Mạch và Thuỵ Điển. Theo tờ nhật báo Thế giới của Đức, trong thời gian từ 2012 đến 2017, mức độ đầu tư của một số thành viên Hội đồng vào các hoạt động liên quan đến khu vực này như sau: Nga 194,4 tỷ USD, Mỹ 189,7 tỷ USD, Canada 47,3 tỷ USD, Na uy 2,5 tỷ USD, Đan Mạch 2 tỷ USD và Iceland 1,2 tỷ USD.
Canada thông qua kế hoạch tăng cường hiện diện quân sự ở Bắc Cực
Thủ tướng Canada Justin Trudeau (10/9) đã công bố một kế hoạch 10 năm đối với khu vực Bắc Cực thuộc nước này, trong đó bao gồm việc tăng cường hiện diện quân sự và phản ứng với sự gia tăng cạnh tranh quốc tế. Theo kế hoạch trên, Canada sẽ duy trì cam kết sử dụng chủ quyền của mình thông qua tuyến hàng hải, mà các quốc gia khác gồm Mỹ, coi là tuyến hải trình quốc tế. Tại vùng Bắc Cực hiện đang gia tăng lợi ích và cạnh tranh quốc tế giữa các quốc gia và các yếu tố phi quốc gia, những bên đang tìm cách chia chác nguồn tài nguyên giàu có và vị trí chiến lược của khu vực này. Tài liệu khẳng định mục tiêu chính của Chính phủ Canada là “tăng cường hiện diện quân sự ở Ottawa tại vùng Bắc Cưc và phía Bắc”.
Nga gia tăng kiểm soát trên thực địa
Hạm đội Phương Bắc của Hải quân Nga (10/2019) đã phát hiện ra 5 hòn đảo mới có diện tích nhỏ ở vịnh Vize, ngoài khơi phía Đông Bắc quần đảo Novaya Zemlya, bị sông băng che phủ tại vùng Bắc Cực. Theo Phó Đô đốc Hạm đội Phương Bắc Alexander Moiseyev (22/10), hồi tháng 8 và tháng 9, một đoàn thám hiểm của Nga đã phát hiện 5 đảo mới này, vốn trước kia bị sông băng che phủ. Các hòn đảo này có kích thước từ 900m2 đến 54.500m2 đã được nhìn thấy trước đó từ các hình ảnh vệ tinh. Đoàn thám hiểm đã phát hiện ra chúng khi thám hiểm hai quần đảo Franz Josef Land và Novaya Zemlya. Hiện các hòn đảo này đang được tiến hành đặt tên.
Những năm gần đây, Nga đã mở nhiều căn cứ quân sự và khoa học tại Bắc Cực nhằm tận dụng tuyến đường vận chuyển phương Bắc nối khu vực châu Âu với châu Á – Thái Bình Dương và tiếp cận nguồn tài nguyên khoáng sản tại đây khi sự ấm lên của trái đất có thể sẽ khiến việc khai thác trở nên dễ dàng hơn. Tổng thống Nga Vladimir Putin (4/2019) cho biết khu vực này đang nóng lên nhanh hơn gấp bốn lần phần còn lại của thế giới. Chính vì vậy, Nga đang tích cực mở rộng sự hiện diện tại Bắc Cực, mở các căn cứ quân sự và các tàu phá băng hạt nhân để đẩy mạnh việc vận chuyển hàng hóa dọc theo tuyến đường biển phía Bắc. Không những vậy, nhà máy điện hạt nhân nổi đầu tiên của Nga có tên Akademik Lomonosov (23/8) đã bắt đầu chuyến hành trình tại Bắc Cực để cung cấp điện cho các khu định cư và các công ty khai thác hydrocarbon và đá quý tại khu vực Chukotka, Siberia.
Đáng chú ý, trước việc Nga gia tăng hiện diện và kiểm soát trên thực địa ở Bắc Cực, Mỹ đã điều tàu khu trục hạm tên lửa USS Donald Cook (DDG 75, 10/2019) tiến hành một cuộc giám sát về hoạt động trên biển của hải quân Nga ở Bắc Cực. Hoạt động giám sát trên kết thúc vào ngày 16/10, nhưng mãi tới thời điểm này thông tin mới được công bố. Theo báo cáo, chiến dịch của khu trục hạm ở ngoài Vòng Bắc Cực “đã củng cố cam kết của Mỹ đối với an ninh và ổn định khu vực”. Được biết, Mỹ đã nhiều lần tuyên bố sự cần thiết phải đối đầu với Nga ở Bắc Cực, để chống lại ảnh hưởng ngày càng gia tăng của Nga. Đồng thời, Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo bày tỏ lo ngại về “yêu sách của Nga” trên vùng biển quốc tế của Tuyến đường biển phía Bắc, cũng như những kế hoạch nối tuyến đường này với “Con đường tơ lụa” trên biển của Trung Quốc.
Được biết, Nga hiện đang duy trì 27 căn cứ quân sự ở Vành đai Bắc Cực và là nước có đội tàu phá băng lớn nhất thế giới, với 61 tàu phá băng và tàu có khả năng hoạt động ở vùng biển đóng băng. Cuối tháng 12 năm ngoái, hãng thông tấn TASS cho biết, Nga còn có kế hoạch đóng một loạt các tàu phá băng nguyên tử thế hệ mới trong tương lai. Cụ thể, trong khoảng thời gian từ năm 2023 tới 2025, Nga sẽ đóng mới khoảng 3 tàu phá băng nguyên tử thế hệ mới thuộc lớp Lider. Lớp tàu này có độ giãn nước lên tới 33.500 tấn, rộng 34 mét và dài 173 mét. Chúng sử dụng các máy phát điện hạt nhân, cung cấp công suất động cơ lên tới 81.000 sức ngựa, đủ sức mạnh để đi xuyên qua những vùng biển đóng băng dày tới 2,8 m. Hiện tại, tàu phá băng nguyên tử lớn nhất đang được phía Nga sử dụng mang tên NS 50 Let Pobedy. Đây là tàu nguyên tử phá băng được đóng theo lớp Arktika. Lớp tàu phá băng này có chiều dài 159 mét và giãn nước tới 25.000 tấn. Sử dụng 3 động cơ hạt nhân, tàu phá băng NS 50 Let Pobedy có thể di chuyển được với tốc độ tối đa hơn 33km/h.
Liên quan hoạt động khai thác dầu khí, Nga đã ra mắt trạm khí đốt Yamal năm 2017. Trạm đầu tiên cho dự án khí tự nhiên hoá lỏng, Yamal LNG, tại Bắc Cực Nga thuộc Nhà sản xuất khí đốt Novatex của Nga. Dự án Yamal đã bắt đầu sản xuất khí tự nhiên hóa lỏng (LNG) trên dây chuyền sản xuất đầu tiên nhằm cung cấp 5.5 triệu tấn LNG mỗi năm, Novatek cho biết trong một tuyên bố. Moscow đang triển khai dự án Yamal LNG thứ 2, có tên Arctic LNG 2, nhằm phát triển khí đốt, bắt đầu từ 2019. Nga muốn tăng tổng sản lượng LNG hàng năm của khu vực lên 50 triệu tấn vào năm 2030.
Mỹ ngăn chặn Trung Quốc độc chiếm Bắc Cực
Phát biểu tại cuộc họp Ngoại trưởng các nước thuộc Hội đồng Bắc cực, Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo (6/5) đã kêu gọi các quốc gia Bắc Cực giám sát các hoạt động của Trung Quốc tại Bắc Cực do “hành vi gây hấn ở các khu vực khác”, đồng thời cho biết Mỹ lập kế hoạch tăng cường hiện diện ở Bắc Cực, nhằm kiềm chế “những hành vi hung hăng” của Nga và Trung Quốc ở khu vực này.
Theo Ngoại trưởng Mike Pompeo, hiện Trung Quốc đang phát triển các tuyến đường biển ở Bắc Băng Dương. Loại hoạt động này là một phần của kế hoạch rất quen thuộc. Bắc Kinh đang cố gắng phát triển các cơ sở hạ tầng quan trọng bằng tiền Trung Quốc và trong một số trường hợp là bằng các công ty Trung Quốc và công nhân Trung Quốc, để đảm bảo sự hiện diện liên tục của sức mạnh Trung Quốc ở Bắc Cực. Bộ Quốc phòng Mỹ cũng đã công bố một báo cáo nói rằng Bắc Kinh có thể sử dụng các nhà nghiên cứu dân sự ở Bắc Cực để tăng cường sự hiện diện quân sự, bao gồm cả việc triển khai tàu ngầm trong khu vực như một biện pháp ngăn chặn một cuộc tấn công hạt nhân. Vì vậy, các quốc gia Bắc Cực cần nghiên cứu kỹ hoạt động này. Ngoại trưởng Mỹ kêu gọi các quốc gia Bắc Cực “đừng quên hành vi của Trung Quốc tại các khu vực khác và cũng nên lấy đó làm thước đo khi đánh giá các hoạt động của Bắc Kinh tại Bắc Cực”; đồng thời cho rằng những hành động của Trung Quốc khiến cho người ta nghi ngờ về ý định của Bắc Kinh. Theo ông Pompeo, Bắc Kinh đã mạnh tay đầu tư vào Bắc Cực, gần 90 tỉ USD kể từ năm 2012 đến 2017, và nhắm mục tiêu hưởng trọn lợi ích từ những ưu thế của “Cung đường phương bắc”, còn gọi là “Con đường tơ lụa Bắc Cực” dựa theo mô hình BRI do Trung Quốc xây hoặc cấp tiền để xây dựng đường sắt, đường bộ và hải cảng kết nối châu Á, châu Âu và châu Phi. “Con đường tơ lụa Bắc Cực” gồm kế hoạch phát triển các tuyến hàng hải đang được sử dụng nhiều nhờ sự tan băng do tình trạng trái đất nóng dần lên. Các tuyến này sẽ cho phép tàu thủy rút ngắn hải trình giữa Thái Bình Dương và Đại Tây Dương bằng cách đi qua vùng bắc Nga. Mỹ xem “Con đường tơ lụa Bắc Cực” của Nga-Trung là một nỗ lực giành quyền kiểm soát khu vực này.
Ngoài ra, Ngoại trưởng Mỹ còn cho biết, khu vực Bắc Cực đã trở thành vũ đài cạnh tranh quyền lực toàn cầu nhằm sở hữu nguồn dầu thô, khoáng sản dự trữ và nguồn cá. Bắc Cực là một vùng hoang dã nhưng không có nghĩa nơi này phải trở thành một vùng phi pháp luật; nhấn mạnh hành xử hung hăng của Trung Quốc ở những nơi khác sẽ cho thấy cách họ đối xử với Bắc Cực”, đồng thời cảnh báo những kịch bản mà nhiều nước đã trở thành con nợ lớn của Trung Quốc, khi các nước này tham gia dự án cơ sở hạ tầng Một vành đai-Một con đường (BRI) của Trung Quốc. Bên cạnh đó là nạn tham nhũng, đón nhận những vụ đầu tư chất lượng thấp, quân sự hóa và khai thác tràn lan nguồn tài nguyên tự nhiên.
Giới chuyên gia cũng cho rằng, Trung Quốc tìm cách kiểm soát, hiện diện ở Bắc Cực nhằm tham gia vào các dự án phát triển các tuyến đường hàng hải ở cực bắc địa cầu và các tuyến đường đó gồm ba ngả “Đông Bắc”, “Tây Bắc” và “Trung Tâm”. Trong bối cảnh trái đất đang bị hâm nóng gây hiện tượng băng tan, giao thương hàng hải qua Bắc Băng Dương đang trở thành những cửa ngõ quan trọng đối với mậu dịch quốc tế. Thêm vào đó Bắc Kinh nói rõ là sẽ khuyến khích các doanh nghiệp tích cực tham gia vào các dự án xây dựng hạ tầng cơ sở, mở ra những trục giao thương và khám phá những hành trình du lịch mới. Ngoài ra, Trung Quốc quan tâm là các nguồn hải sản phong phú của Bắc Băng Dương được Bắc Kinh coi là “đầy tiềm năng trong tương lai”. Sau cùng Bắc Cực còn là một mảnh đất màu mỡ để mở rộng các hoạt động du lịch.
Nhìn chung,với việc Bắc Cực có vị trí địa chiến lược quan trọng và nguồn tài nguyên khoáng sản, dầu khí, hải sản.. phong phú là nguyên nhân chính để Nga, Mỹ, Trung Quốc, Canada cạnh tranh ảnh hưởng ở Bắc Cực trong năm 2019 cũng như những năm tiếp theo. Điều này sẽ gia tăng nguy cơ xảy ra xung đột về lợi ích giữa các nước liên quan và có thể châm ngòi cho một cuộc chiến mới ở Bắc Cực.