Tại Hội nghị cấp cao ASEAN 35, một số nước ASEAN đã bày tỏ quan ngại về diễn biến căng thẳng trên Biển Đông thời gian gần đây, đồng thời chỉ trích, lên án hành động phi pháp của Trung Quốc.
Các nước ASEAN phản ứng
Tại phiên họp Hội đồng Cộng đồng Chính trị – An ninh Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) lần thứ 20 ngày 2/11 trong khuôn khổ Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 35 ở Thái Lan, Ngoại trưởng Malaysia Saifuddin Abdullah đã bày tỏ sự quan ngại của Kuala Lumpur về sự xuất hiện của nhiều tàu hải cảnh Trung Quốc trong vùng biển của nước này. Đề cập về vấn đề Biển Đông, ông Saifuddin đã bày tỏ quan ngại về việc các tàu hải cảnh Trung Quốc ngày càng xuất hiện thường xuyên ở những khu vực gần bờ biển Malaysia, trong lúc quá trình đàm phán xây dựng Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) với Bắc Kinh đang tiếp tục diễn ra. Theo ông Saifuddin, Bộ Ngoại giao Malaysia sẽ thành lập một trung tâm nghiên cứu hàng hải và mời các quốc gia thành viên ASEAN cùng tham gia. Ngoài ra, ông Saifuddin cũng đề cập đến hàng loạt vấn đề và thách thức mà ASEAN đang phải đối mặt.
Phát biểu tại Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 35, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte bày tỏ sẵn sàng làm việc với các đối tác của Philippines để đưa ra kết luận ngay lập tức về COC ở Biển Đông, cần thiết để duy trì hòa bình và ổn định trong khu vực; đồng thời nhấn mạnh vấn đề này phải được giải quyết một cách hòa bình theo luật pháp quốc tế, bao gồm Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển (UNCLOS). Ông Duterte cũng nhắc đến chiến thắng của Philippines tại tòa trọng tài với Trung Quốc, nhấn mạnh không có cách nào khác cho các bên liên quan ngoại trừ con đường đi đến hòa bình; đồng thời lưu ý “các nước ASEAN phải duy trì sự đoàn kết. Chúng ta phải dẫn đầu trong việc xây dựng niềm tin giữa tất cả các bên liên quan. Và chúng ta phải sử dụng tất cả ảnh hưởng mà chúng ta có, cá nhân và tập thể, để thuyết phục các bên thực hiện tự kiềm chế và tránh các hành động có thể làm phức tạp thêm tình hình”.
Trong một diễn biến liên quan, khi tàu chiến Trung Quốc cố ngăn chặn một tàu chở dầu quốc tế đi qua khu vực gần bãi cạn Scarborough trên Biển Đông, Bộ trưởng Quốc phòng Philippines Delfin Lorenzana (3/11) cho biết, “Chính phủ Trung Quốc phải tôn trọng luật hàng hải quốc tế nếu muốn giành được sự tôn trọng của cộng đồng quốc tế”. Bộ trưởng Quốc phòng Philippines Lorenzana lưu ý rằng, bãi cạn Scarborough hay còn gọi là Bajo de Masinloc nằm trong Vùng đặc quyền kinh tế của Philippines và theo phán quyết năm 2016 của Tòa Trọng tài Thường trực, đây là khu vực đánh cá chung. Ông Lorenzana cũng đảm bảo với công chúng rằng tàu Green Aura đã đến cảng đích một cách an toàn. Mặc dù vậy, ông cũng nói rằng vụ việc không nên bị đẩy theo xu hướng “giật gân” hay “thổi phồng”. Trong khi đó, Người phát ngôn Phủ tổng thống Philippines Salvador Panelo cho rằng vụ việc Trung Quốc chặn tàu trên Biển Đông “không phải là vấn đề đáng lo ngại, vì đây không phải là tàu của Philippines”; đồng thời nhấn mạnh “miễn là họ không chạm vào tàu của Philippines, còn lại đó sẽ là mối quan tâm của quốc gia mang cờ của tàu đó” và cho biết vụ việc sẽ không ảnh hưởng đến các cuộc đàm phán đang diễn ra liên quan đến Bộ quy tắc ứng xử (COC) trên Biển Đông. Tuy vậy, ông Panelo cũng đồng tình với Bộ trưởng Quốc phòng Delfin Lorenzana về lời kêu gọi Trung Quốc tôn trọng luật hàng hải quốc tế.
Đáng chú ý, Thiếu tướng Reuben Basiao, Phó Chánh văn phòng tình báo của Các lực lượng Vũ trang Philippines (AFP, 5/11), thông báo về sự việc trong một cuộc họp ngắn về an ninh diễn ra ở hạ viện. Ông Basiao cho biết pháo sáng bắt nguồn từ các thực thể quân sự do Trung Quốc chiếm giữ trái phép, được bắn để cảnh báo các phi công Philippines tránh xa vùng biển tranh chấp. Thiếu tướng Reuben Basiao cho biết “Trung Quốc đã và đang triển khai các khí tài của họ để cản trở hoạt động của phía Philippines – bao gồm cả những nhiệm vụ tuần tra, luân chuyển và phòng bị – tại Biển Tây Philippines”. Theo báo cáo của quân đội Philippines, Trung Quốc đã bắn pháo sáng cảnh cáo với máy bay quân sự nước này 6 lần trong tháng hai năm nay, khi nó đi qua vùng biển tranh chấp. Ngoài ra, ông Basiao cho biết Trung Quốc là “bên hung hăng nhất” trong số những bên tuyên bố chủ quyền ở Biển Đông, đồng thời bày tỏ quan ngại về mức độ hoạt động của Trung Quốc ở vùng biển phía Đông của Philippines.
Trung Quốc biện minh
Tại Hội nghị cấp cao ASEAN, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường cho biết nước Bắc Kinh “sẵn sàng hợp tác với Đông Nam Á vì hòa bình trên Biển Đông”. Phát biểu tại Hội nghị, ông Lý Khắc Cường nhấn mạnh: “Trung Quốc khẳng định duy trì hòa bình và ổn định trong khu vực. Với sự ổn định của mình, chúng ta có thể giải quyết sự bất ổn đã xảy ra ở một số nơi. Một kết quả mang tính bước ngoặt mà chúng ta đã đạt được là hoàn thành lần đọc đầu tiên dự thảo văn bản đàm phán về COC. Trung Quốc sẵn sàng hợp tác với ASEAN, theo sự đồng thuận đã đạt được, để đàm phán Bộ Quy tắc COC theo thời gian biểu trong vòng ba năm, nhằm duy trì hòa bình và ổn định lâu dài ở Biển Đông”.