Từ bao đời nay, “Việt Nam” đã là quốc hiệu thiêng liêng của dân tộc ta. Nhưng ít ai biết rằng, danh xưng này ẩn chứa một bí mật lịch sử vô cùng đặc biệt, liên quan đến lời sấm truyền cách đây 300 năm của một vị danh nhân lỗi lạc.
Dân tộc ta luôn cảm thấy tự hào về hai tiếng “Việt Nam”, không phân biệt vị trí địa lý. Chủ nhân đầu tiên gắn tên này cho đất nước là hoàng đế Gia Long. Vào năm 1802, khi mới đăng quang, ông thấy rằng việc củng cố cơ cấu quản lý triều đình là việc làm quan trọng hàng đầu. Sau khi hoàn tất nhiệm vụ này, ông đã suy nghĩ về việc đặt tên cho quốc gia, nhằm khẳng định sự đoàn kết của một vương triều mới.
Một năm tiếp theo, hoàng đế Gia Long mong muốn nhận sự chấp thuận từ triều đình nhà Thanh để đặt tên quốc gia của mình là Nam Việt. Nhưng ý định này không thành do lo ngại sự nhầm lẫn với quốc gia Nam Việt của Triệu Đà từ thời cổ. Sau nhiều lần trao đổi và thuyết phục qua thư từ, cuối cùng tên gọi Việt Nam đã được chấp nhận.
Vào tháng 2 năm 1804, hoàng đế Gia Long đã phát hành chiếu thư công bố tên mới của đất nước là Việt Nam. Chiếu thư thời bấy giờ ghi rõ: “Vị vua sáng lập quốc gia cần phải coi trọng Quốc hiệu như một biểu tượng của sự thống nhất. Nhìn lại những vị vua sáng suốt trước đây, đã xây dựng và phát triển lãnh thổ từ Việt Thường trải dài về phía Nam, từ đó chọn lựa chữ Việt để đặt tên cho quốc gia… quyết định từ ngày 17 tháng 2 của năm này, trình bày trước Thái miếu, chính thức sửa đổi Quốc hiệu thành Việt Nam, với mong muốn xây dựng một nền tảng vững chắc, truyền bá rộng rãi. Mọi vấn đề liên quan đến Quốc hiệu và các văn thư giao tiếp với quốc tế của đất nước, đều phải sử dụng Việt Nam làm tên gọi chính thức, không còn sử dụng cái tên cũ là An Nam nữa”.
Tên gọi Việt Nam đã được sử dụng trong suốt 34 năm dưới thời kỳ của triều đình nhà Nguyễn, từ năm 1804 đến năm 1838. Sau đó, dưới thời vua Minh Mạng, quốc hiệu đã được thay đổi thành Đại Nam. Đến ngày 2 tháng 9 năm 1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tuyên bố nền độc lập của đất nước, lập ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Từ đó, quốc hiệu Việt Nam được nhắc đến một cách rộng rãi với ý nghĩa sâu sắc, thiêng liêng và toàn vẹn nhất.
Do đó, vào năm 1804, tên gọi chính thức của đất nước chúng ta là Việt Nam được thiết lập. Tuy nhiên, cụm từ trang trọng này đã xuất hiện từ 300 năm trước, trong những lời tiên tri của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, với câu nói: “Việt Nam khởi tổ gầy nên”. Khi đó, quốc danh mà chúng ta sử dụng vẫn là Đại Việt.
Hơn nữa, cụm từ “Việt Nam” không chỉ được nhắc đến như trên, mà còn xuất hiện trong bài thơ chữ Hán “Sơn hà hải động thường vịnh”, nghĩa là ca ngợi cảnh đẹp của non sông đất nước Việt Nam.
Trong bức thư gửi đến trạng nguyên Giáp Hải, Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng nhắc đến: “Tiền trình vĩ đại quân tu ký, Thùy thị phương danh trọng Việt Nam” (Nên nhớ rằng sự nghiệp lớn lao đang chờ đợi, Danh tiếng nào sẽ được trân trọng ở Việt Nam?), và “Tuệ tinh cộng ngưỡng quang mang tại, Tiền hậu quang huy chiếu Việt Nam” (Cùng nhau ngước nhìn ngôi sao sáng, Ánh hào quang sẽ chiếu rọi Việt Nam từ trước đến sau).
Mặc dù vậy, theo một số nguồn tài liệu khác, Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm không phải là người đầu tiên sử dụng cụm từ “Việt Nam”. Người ta đã phát hiện ra cụm từ này trên các tấm bia đá từ thế kỷ 16-17 tại các ngôi chùa như Bảo Lâm ở Hải Dương, Cam Lộ ở Hà Nội và Phúc Thánh ở Bắc Ninh. Đặc biệt, trên bia Thủy Môn Đình ở biên giới Lạng Sơn, có ghi chép: “Việt Nam hầu thiệt, trấn Bắc ải quan” (nơi này là huyết mạch quan trọng của Việt Nam, là chốt phòng thủ ở cửa ngõ phía Bắc). Còn có tài liệu nói rằng vào năm 1792, dưới thời vua Quang Trung, quốc hiệu “Việt Nam” đã được sử dụng. Phan Huy Ích là người đã biên soạn “Tuyên cáo đặt mới quốc hiệu”.
Tuy nhiên, theo dấu mốc lịch sử được xác định sớm nhất, cụm từ “Việt Nam” đã xuất hiện ngay trong thế kỷ 14, cụ thể là trong tác phẩm “Việt Nam thế chí” do Học giả Hàn lâm viện Hồ Tông Thốc biên soạn. Thông tin này đã được Thạc sĩ Lương Đức Hiển nghiên cứu và chia sẻ trên tờ báo Giáo Dục vào năm 2018.
T.P