Đánh giá về tình hình Biển Đông trong năm 2024, giới chuyên gia cho rằng Trung Quốc đã leo thang gây hấn ở Biển Đông khiến cuộc đấu tranh về các quyền hàng hải, chủ quyền và an ninh ngày càng gay gắt.
Đánh giá về tình hình Biển Đông trong năm 2024, giới chuyên gia cho rằng Trung Quốc đã leo thang gây hấn ở Biển Đông khiến cuộc đấu tranh về các quyền hàng hải, chủ quyền và an ninh ngày càng gay gắt.
Năm 2024, Trung Quốc tăng cường đe dọa, quấy rối và áp bức các lực lượng hải quân, cảnh sát biển cũng như các tàu và máy bay dân sự hoạt động hợp pháp của Philippines trong vùng đặc quyền kinh tế của nước này. Trung Quốc đã triển khai một số lượng lớn tàu của Hải quân thuộc Quân Giải phóng Nhân dân (PLAN), Lực lượng Hải cảnh Trung Quốc (CCG) và Lực lượng Dân quân Hàng hải thuộc Lực lượng Vũ trang Nhân dân (PAFMM) vào vùng đặc quyền kinh tế của Philippines ở Biển Đông (Manila gọi là Biển Tây Philippines).
Trung Quốc cũng đã thông qua Quy định về Thủ tục Thực thi Hành chính đối với các Cơ quan Cảnh sát biển vào tháng 6/2024 và ban hành tọa độ cho các đường cơ sở xung quanh Bãi cạn Scarborough vào tháng 11/2024 để cung cấp vỏ bọc pháp lý bề ngoài cho hành động cưỡng bức của nước này đối với Philippines. Tuy nhiên, Tư lệnh Lực lượng Vũ trang Philippines – Tướng Romeo Brawner – đã mô tả chiến thuật vùng xám của Trung Quốc là bất hợp pháp, cưỡng bức, hung hăng và lừa đảo.
Từ tháng 2 đến tháng 6/2024, các tàu của Hải cảnh Lực lượng Dân quân Hàng hải và Lực lượng Dân quân Hàng hải Trung Quốc liên tục đối đầu và cản trở các nhiệm vụ luân chuyển và cung cấp vũ khí (hay nói đơn giản là các hoạt động tiếp tế) của Philippines tới tàu BRP Sierra Madre tại Bãi Cỏ Mây. Các hành động của Trung Quốc vô cùng nguy hiểm, ví dụ như cố tình đâm vào tàu Philippines và sử dụng vòi rồng công suất lớn.
Ngày 17/6/2024, các tàu Trung Quốc đã tiến hành cuộc đối đầu bạo lực nhất với các tàu tiếp tế của Philippines. Các thủy thủ có vũ trang của Trung Quốc đã tấn công một chiếc thuyền bơm hơi thân cứng của Philippines và tấn công thủy quân lục chiến Philippines, đập vỡ thiết bị liên lạc, tịch thu vũ khí và làm thủng thân tàu. Sự cố ngày 17/6 đánh dấu một bước ngoặt. Sau hàng loạt cuộc thảo luận, hai bên đã công bố thỏa thuận tạm thời nhằm ngăn chặn những sự cố tương tự vào ngày 21/7. Các nhiệm vụ tiếp tế của Philippines đã được thực hiện mà không xảy ra sự cố nào trong thời gian còn lại của năm. Tuy nhiên, thỏa thuận không bao gồm Bãi Sa Bin và Bãi cạn Scarborough.
Tháng 4/2024, sau khi phát hiện san hô bị nghiền nát ở Bãi Sa Bin, Philippines đã triển khai tàu Cảnh sát biển BRP Teresa Magbanua để ngăn chặn công trình xây dựng của Trung Quốc, dẫn đến hàng loạt cuộc đối đầu với tàu Trung Quốc. Ngày 19/8/2024, 40 tàu Trung Quốc đã chặn tiếp tế và đâm vào thân tàu BRP Teresa Magbanua 3 lần. Đến ngày 12/9/2024, khi BRP Teresa Magbanua rút lui do nhu cầu lương thực, y tế và sửa chữa tàu, Trung Quốc đã điều 207 tàu đến Bãi Sa Bin.
Các cuộc đối đầu cũng leo thang ở Bãi cạn Scarborough. Tháng 8/2024, máy bay quân sự của Hải cảnh Trung Quốc đã bắn pháo sáng vào đường bay của lực lượng không quân Philippines. Tiếp đến, vào tháng 12/2024, Trung Quốc đã cử lực lượng không quân và hải quân “tuần tra sẵn sàng chiến đấu” xung quanh Bãi cạn Scarborough. Trong khi đó, tàu CCG-5901 của Hải cảnh Trung Quốc nhiều lần xâm nhập vùng biển của Philippines, thậm chí tiến sát bờ biển của Philippines. Tàu CCG-5901 là con tàu tuần duyên lớn nhất thế giới, được Philippines gọi là “quái vật” bởi con tàu này có lượng giãn nước 12.000 tấn và chiều dài gần 165 m.
Trước những hành động xâm lấn thô bạo của Trung Quóc, các lực lượng liên quan của Philippines đã không chùn bước mà kiên quyết đấu tranh, thậm chí có những cuộc đối đầu quyết liệt. Để đối phó với sự leo thang xâm lược của Trung Quốc ở Biển Đông, Philippines đã công bố Khái niệm phòng thủ quần đảo toàn diện toàn chính phủ vào tháng 1/2024. Khái niệm này thúc đẩy khả năng tương tác cao hơn giữa 3 quân chủng và các cơ quan dân sự để tiến hành các hoạt động phòng không và hàng hải kết hợp. Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos Jr cũng phê duyệt chương trình Re-Horizon 3 trị giá 35 tỷ USD để hiện đại hóa Lực lượng vũ trang Philippines, nâng cao khả năng phòng thủ của đất nước.
Tháng 11/2024, Marcos Jr đã ký thành luật Đạo luật vùng biển Philippines và Đạo luật các tuyến đường biển quần đảo Philippines để củng cố quyền chủ quyền, quyền tài phán của nước này ở Biển Tây Philippines. Philippines cũng tham gia các cuộc tập trận quân sự song phương và đa phương trên bộ, trên biển và trên không với Mỹ, Australia, Nhật Bản và các đối tác an ninh khác.
Mặc dù Mỹ đề nghị hỗ trợ tiếp tế tại Bãi Cỏ Mây, song Philippines từ chối, tuyên bố rằng họ “sẽ dùng mọi biện pháp trước khi tìm kiếm sự can thiệp của nước ngoài”. Tuy nhiên, Philippines đã cho phép triển khai Hệ thống tên lửa chiến lược tầm trung Typhon của Mỹ vào tháng 4/2024 trong cuộc tập trận Salaknib. Trung Quốc đã phản đối kịch liệt, tuyên bố quan hệ với Philippines đang ở “ngã ba đường” và yêu cầu rút hệ thống Typhon ra khỏi Philippines, tuy nhiên Philippines cho biết chưa có kế hoạch rút, thậm chí Manila lên kế hoạch có thể mua hệ thống tên lửa này. Tháng 11/2024, có thông tin tiết lộ rằng một lực lượng đặc nhiệm quân sự của Mỹ đã được triển khai tới đảo Palawan để hỗ trợ Philippines về hậu cần và nâng cao nhận thức về lĩnh vực hàng hải. Tháng 12/2024, Manila công khai tuyên bố ý định mua hệ thống tên lửa tầm trung Typhon, khiến Bắc Kinh phẫn nộ.
Trong ASEAN, tiến trình đàm phán hướng tới Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông vẫn bị đình trệ. Trong bối cảnh Trung Quốc chĩa mũi nhọn các hoạt động hung hăng gây hấn vào Philippines, song ASEAN không lên tiếng phản đối các hành vi hung hãn của Trung Quốc, hậu thuẫn cho thành viên Philippines. Tại Hội nghị Bộ trưởng ASEAN thường niên ngày 25/7/2024, có thông tin cho rằng Campuchia và Lào, Chủ tịch ASEAN 2024, đã chặn đề xuất của Philippines đề cập đến sự cố ngày 17/6/2024. Vào cuối năm, nhiều nhà ngoại giao ASEAN đã chia sẻ rằng có rất ít tiến triển trong lần đọc thứ ba về Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông do sự chia rẽ trong nội bộ ASEAN.
Biển Đông tiếp tục đối mặt với nhiều thách thức lớn hơn và cạnh tranh địa chiến lược Mỹ-Trung ở Biển Đông và khu vực sẽ tiếp tục là những vấn đề nổi trội trong năm 2025. Cuộc đối đầu giữa Trung Quốc và Philippines về các yêu sách chồng lấn ở Biển Đông là một “điểm bùng phát” tiềm tàng. Trước sự hung hăng của Trung Quốc trong năm 2024, Manila đang theo đuổi hợp tác quốc phòng với nhiều đối tác và tăng cường hiện đại hóa quân đội.
Hướng tới năm 2025, Trung Quốc sẽ tiếp tục khẳng định chủ quyền của mình đối với các thực thể trên Biển Đông và vùng biển lân cận; cố gắng tận dụng sự bất ổn trên thế giới và sự chưa rõ ràng cũng như yếu tố thất thường trong chính sách của chính quyền Tổng thống Donald Trump để hành động hung hăng hơn, táo tợn hơn. Philippines sẽ tăng gấp đôi các biện pháp tự vệ và tìm kiếm sự trấn an từ Mỹ rằng cam kết liên minh của nước này là chắc chắn.
Một yếu tố mới có thể tác động nhiều tới tình hình Biển Đông trong năm 2025 là việc ông Donald Trump nhậm chức Tổng thống nhiệm kỳ 2 hôm 20/1/2025. Giới chuyên gia nhận định sự khó đoán định trong tính cách của Tổng thống Mỹ Donald Trump có thể tạo ra những thách thức đối với tình hình Biển Đông trong 4 năm dưới thời của Tổng thống Donald Trump. Ở Trump, có một điều khiến nhiều người lo ngại là tính cách theo “chủ nghĩa giao dịch” của ông cùng sự thiếu mạch lạc về mặt chiến lược và tính khí thất thường khó đoán. Tuy nhiên, đây là điều mà hầu hết các đồng minh châu Á của Mỹ cho rằng họ đã khéo léo xử lý được trong nhiệm kỳ đầu tiên của Trump tại Nhà Trắng. Tuy nhiên, các đồng minh hàng đầu của Mỹ như Philippines đang phải đối mặt với một viễn cảnh đáng lo ngại hơn, cụ thể là sự nổi lên của các nhân vật theo chủ nghĩa biệt lập – những người đã công khai ủng hộ một chiến lược mới, nếu không muốn nói là một “cuộc mặc cả lớn” với Bắc Kinh. Như thể điều đó vẫn chưa đủ rắc rối, bản thân Trump đã nhiều lần chìa “cành ô liu” cho các đối thủ chính và công khai hoan nghênh một mối quan hệ chung “G2” tiềm năng với Trung Quốc.
Mặc dù trong chính quyền mới của ông Trump hầu hết là những nhân vật có quan điểm cứng rắn với Trung Quốc, từ Phó Tổng thống tới Bộ trưởng Ngoại giao, Bộ trưởng Quốc phòng hay Cố vấn An ninh quốc gia Mỹ đều là những nhân vật “diều hâu” trong quan hệ với Trung Quốc, nhưng mọi quyết sách đều do ông Donald Trump quyết định. Trong gần 2 tháng cầm quyền, Tổng thống Donald Trump đang thi hành một chính sách cứng rắn với Bắc Kinh khi 2 lần tuyên bố áp dụng mức thuế 10% (tổng cộng là 20%) với hàng hoá nhập khẩu từ Trung Quốc, song chưa đưa ra một biện pháp an ninh chính trị nào đối với Trung Quốc. Do vậy, các chuyên gia đều có chung một mối lo ngại về sự bất định trong chính sách của Trump. Bắc Kinh sẽ triệt để tận dụng “lỗ hổng” mà Washington tạo ra để lấn tới ở Biển Đông. Ngay sau khi đắc cử Tổng thống trong cuộc bầu cử năm ngoái, tại cuộc họp báo ở Mar-a-Lago, ông Donald Trump tuyên bố: “Trung Quốc và Mỹ có thể cùng nhau giải quyết mọi vấn đề của thế giới”. Vậy câu hỏi đặt ra là liệu chính quyền Trump có bắt tay với Bắc Kinh trên lưng các nước nhỏ ven Biển Đông hay không?
Tranh chấp Biển Đông rất phức tạp, liên quan đến nhiều bên có lợi ích khác nhau. Đặc biệt, cuộc đối đầu của Philippines với Trung Quốc có thể đan xen với sự cạnh tranh Mỹ-Trung và căng thẳng ở Eo biển Đài Loan. Với tư cách là Chủ tịch ASEAN và có mối quan hệ nồng ấm với Trung Quốc, Malaysia có thể là cầu nối giữa Trung Quốc và các bên tranh chấp khác trong ASEAN để đảm bảo xung đột không leo thang hơn nữa. Tuy nhiên với thiên hướng tránh đối đầu với Trung Quốc, Malaysia khó có thể đứng ra hậu thuẫn cho Philippines để củng cố đoàn kết ASEAN trên vấn đề Biển Đông. Trên thực tế, chính quyền Kuala Lumpur đã từng chỉ trích sự cứng rắn của chính quyền Tổng thống Philippines Marcos ở Biển Đông. Về Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông, các cuộc đàm phán COC sẽ tiếp tục diễn ra mà không có nhiều tiến triển, chủ yếu là do thiếu sự tin tưởng từ các bên khác nhau. Trung Quốc sẽ tiếp tục chơi trò hai mặt trong đàm phán với ASEAN bằng cách vừa ra vẻ thúc ép việc sớm kết thúc đàm phán như một mưu đồ ngoại giao, vừa cố tình để cho các cuộc đàm phán dây dưa, kéo dài vì cả hai lựa chọn đều ngăn cản sự tham gia trực tiếp của Mỹ. Xem ra Biển Đông sẽ tiếp tục phải đối mặt với những “cơn sóng lớn” trong năm 2025 này.