Trong bối cảnh Trung Quốc tập trung các hoạt động hung hăng gây hấn nhằm vào Philippines, vào cuối năm 2024, Bộ trưởng Tư pháp Philippines Remulla tuyên bố nước này sẽ đệ đơn kiện quốc tế chống lại Trung Quốc vì “gây tổn hại đến môi trường biển”.
Theo một số nguồn tin, việc Philippines một lần nữa có thể khởi kiện Trung Quốc là nhằm buộc Bắc Kinh phải chịu trách nhiệm liên quan tuyến đường biển đang tranh chấp. Một phương án mà Philippines đang cân nhắc là kiện Trung Quốc về cáo buộc khai thác trai tai tượng khổng lồ và gây hại đáng kể đến hệ sinh thái của các rạn san hô trong Vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của Manila.
Xét theo thực tiễn tố tụng và trọng tài về môi trường giữa các quốc gia trước đây, các tranh chấp về bảo vệ môi trường biển có thể được đưa ra hai loại cơ chế giải quyết: Tòa án Công lý quốc tế hoặc cơ chế giải quyết tranh chấp bắt buộc của Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS). Tòa án Công lý Quốc tế hiếm khi giải quyết các vụ việc liên quan đến bảo vệ môi trường biển và thiếu kiến thức khoa học chuyên môn cần thiết cho việc bảo vệ môi trường biển. Do đó, cơ chế giải quyết tranh chấp bắt buộc của UNCLOS có nhiều khả năng thụ lý tranh chấp này. So với vụ kiện do Philippines khởi kiện Trung Quốc ra Toà Trọng tài về vấn đề Biển Đông năm 2013 thì loại hình tranh chấp lần này là vấn đề môi trường biển, đặt ra hai thách thức mới đối với phản ứng pháp lý của Trung Quốc.
Một là, các tranh chấp liên quan đến môi trường biển không nằm trong phạm vi tuyên bố loại trừ mà Trung Quốc đưa ra theo Điều 298 của UNCLOS. Trong trường hợp này không chỉ Toà Trọng tài theo Phụ lục VII của UNCLOS mà Toà án Liên hợp quốc về Luật biển cũng có thẩm quyền để xem xét vụ việc.
Hai là, Trung Quốc cũng có thể phải đối mặt với những thách thức đối với các biện pháp tạm thời. Các biện pháp tạm thời là biện pháp khắc phục tạm thời để bảo vệ quyền của cả hai bên trước khi đưa ra quyết định cuối cùng về tranh chấp. Theo Điều 290(1) của UNCLOS, “ngăn ngừa các tổn hại nghiêm trọng đến môi trường biển” là một trong những căn cứ để các bên trong tranh chấp yêu cầu áp dụng các biện pháp tạm thời. Khi một bên trong tranh chấp nộp đơn xin biện pháp tạm thời để ngăn ngừa tổn hại cho môi trường biển, tòa án thường áp dụng “nguyên tắc phòng ngừa”, lập luận rằng ngay cả khi thiệt hại cụ thể về môi trường không thể được xác nhận một cách khoa học tại thời điểm hiện tại thì điều đó cũng không ngăn cản tòa án ban hành các biện pháp tạm thời.
Vụ kiện Biển Đông mà Philippines khởi kiện Trung Quốc năm 2013, dù Trung Quốc bác bỏ thẩm quyền của Toà và không tham gia vụ kiện, song Toà Trọng tài được thành lập theo Phụ lục VII của UNCLOS vẫn xác định đủ thẩm quyền thụ lý và cuối cùng đưa ra phán quyết với chiến thắng gần như tuyệt đối thuộc về Philippines, tuyên bố yêu sách “đường lưỡi bò” của Trung Quốc hoàn toàn không có cơ sở pháp lý và trái với các điều khoản của UNCLOS. Mặc dù, Trung Quốc không công nhận và không thực thi phán quyết. Tuy nhiên, chiến thắng vang dội của Philippines trong vụ kiện gây ra những thách thức lớn đối với Bắc Kinh trước sức ép của cộng đồng quốc tế, nhất là giữa lúc Mỹ và các đồng minh triển khai các hoạt động hàng hải ở Biển Đông để thúc đẩy thực thi phán quyết và bảo vệ trật tự hàng hải dựa trên pháp luật. Chính vì lẽ đó, Trung Quốc đang tìm mọi cách để ngăn Philippines tiến hành một vụ kiện mới trên vấn đề Biển Đông. Theo đó, Bắc Kinh khuyến khích các chuyên gia học giả nước này có các bài viết đưa chỉ trích biện pháp pháp lý của Manila, đưa ra các ý kiến phản bác việc Philippines triển khai một vụ kiện mới, thậm chí một số học giả Trung Quốc còn đưa ra những lời lẽ mang tính đe doạ.
Thứ nhất, các chuyên gia Trung Quốc lên án Philippines khởi kiện là “trò lừa gạt pháp lý”; ngang nghiên cáo buộc Philippines dự kiến triển khai vụ kiện mới trên vấn đề môi trường không phải xuất phát từ những cân nhắc về môi trường, mà là việc sử dụng “luật pháp quốc tế” như một công cụ để “thao túng chính trị”. Các học giả Trung Quốc lập luận rằng việc Philippines khởi kiện Trung Quốc về vấn đề môi trường biển trong vùng đặc quyền kinh tế (EEZ), nhưng vì tranh chấp giữa Philippines và Trung Quốc về EEZ chưa được giải quyết thì cáo buộc của Philippines rằng Trung Quốc đang phá hủy môi trường biển trong “vùng đặc quyền kinh tế” của nước này chắc chắn là không có căn cứ và do đó không còn được chấp nhận nữa; nếu Philippines nộp đơn yêu cầu áp dụng biện pháp tạm thời thì Trung Quốc, với tư cách là bên bị đơn, vẫn có quyền nộp đơn phản tố yêu cầu áp dụng biện pháp tạm thời.
Chuyên gia Đinh Đạc (Ding Duo) – Viện trưởng Viện Nghiên cứu khu vực và quốc gia thuộc Viện Nghiên cứu Biển Đông Trung Quốc cho rằng Ở Biển Đông, bờ biển lãnh thổ đất liền của Trung Quốc và bờ biển Philippines đối diện nhau, cách nhau chưa đến 400 hải lý. Với sự phát triển của luật Biển quốc tế, hai nước có các quyền và lợi ích hàng hải chồng lấn ở Biển Đông, điều này cũng dẫn đến các tranh chấp ranh giới trên biển. Philippines cần phải có nhận thức và hiểu rõ về tranh chấp ở Biển Đông. Giải pháp khả thi duy nhất là quản lý các bất đồng thông qua đàm phán và tham vấn song phương. Mọi nỗ lực khởi kiện một lần nữa như vụ kiện Trung Quốc lên Toà Trọng tài hoặc việc sử dụng các cơ chế giải quyết tranh chấp của bên thứ ba khác sẽ chỉ làm cho các vấn đề trở nên phức tạp hơn. Qua ý kiến của ông Đinh Đạc có thể thấy Trung Quốc đang lo ngại Philippines khởi kiện một lần nữa và họ đang tìm mọi cách để cản trở việc Manila sử dụng biện pháp pháp lý.
Thứ hai, Bắc Kinh còn thông qua các chuyên gia, học giả nước này đưa ra những lời đe doạ đối với Manila. ông Ngô Sĩ Tồn (Wu Shicun), chuyên gia hàng hải hàng đầu của Trung Quốc và là người sáng lập Viện quốc gia Nghiên cứu Nam Hải Trung Quốc cảnh báo trong trường hợp Manila khởi động vụ kiện Bắc Kinh về vấn đề Biển Đông lên Tòa Trọng tài lần thứ hai, Bắc Kinh sẽ không ngồi yên và có các “công cụ đa dạng hơn” để đáp trả.
Chuyên gia Ngô Sĩ Tồn cho biết Bắc Kinh có thể thực hiện các biện pháp đối phó mạnh mẽ để thể hiện quyết tâm đáp trả đồng thời khiến Manila “hao tâm tốn của” khi khởi xướng các thủ tục pháp lý. Phát biểu bên lề Hội nghị An ninh Munich trung tuần tháng 2 vừa qua, ông Ngô Sĩ Tồn cho biết: “Để chống lại vụ kiện, Trung Quốc phải đảm bảo rằng chi phí mà Philippines bỏ ra lớn hơn lợi ích thu được, khiến hành động của nước này trở nên vô ích”.
Ông Ngô Sĩ Tồn gợi ý hai biện pháp cụ thể đối phó hiệu quả với nỗ lực khởi kiện lần thứ 2 có thể là: (i) Bắc Kinh đặt ra thời hạn chót để Manila di dời tàu chiến BRP Sierra Madre, tàu đổ bộ thời Chiến tranh Thế giới thứ hai được Manila cố tình bố trí tại Bãi Cỏ Mây như một tiền đồn ở vùng biển đang tranh chấp. Nếu Manila không đáp ứng yêu cầu này trước thời hạn chót, Bắc Kinh có thể kéo tàu đi; (ii) Trung Quốc phát triển cơ sở hạ tầng trên Bãi cạn Scarborough, bao gồm căn cứ thực thi pháp luật hải cảnh, các cơ sở hỗ trợ hậu cần, các viện nghiên cứu môi trường biển và ngọn hải đăng, cũng sẽ được xem xét để củng cố quyền kiểm soát của Trung Quốc (thực chất là bồi đắp, xây dựng đảo nhân tạo và biến nó thành căn cứ quân sự). Chuyên gia Ngô Sĩ Tồn còn nhấn mạnh: “Phản ứng của Trung Quốc cũng có thể đóng vai trò như một tín hiệu cảnh báo cho các quốc gia khác về hậu quả của việc thực hiện các biện pháp tương tự”.
Giới chuyên gia nhận định Bắc Kinh đang lợi dụng việc chính quyền của Tổng thống Trump nhiệm kỳ 2 bận tập trung giải quyết cuộc chiến ở Ucraina và tình hình Trung Đông qua ông Ngô sĩ Tồn để đưa ra những lời đe doạ gây sức ép với Manila từ bỏ biện pháp pháp lý trên vấn đề Biển Đông.
Thứ ba, Trung Quốc cáo buộc Philippines lạm dụng các thủ tục tư pháp quốc tế; vu cáo Mỹ xúi giục và khuyến khích Manila khởi kiện để tạo rắc rối ở Biển Đông. Động thái xúi giục khởi kiện của một số nhân sĩ ở Philippines không xuất phát từ thiện chí hay mối quan tâm thực sự đối với môi trường biển ở Biển Đông; vu cáo Philippines Philippines đã vi phạm “nguyên tắc đồng ý của các bên liên quan” khi đơn phương khởi kiện.
Chuyên gia Đinh Đạc (Ding Duo) – Viện trưởng Viện Nghiên cứu khu vực và quốc gia thuộc Viện Nghiên cứu Biển Đông Trung Quốc lập luận rằng một số người lấy việc Trung Quốc xây dựng đảo và rạn san hô nhiều năm trước làm cái cớ chỉ trích Trung Quốc phá hoại môi trường là không có căn cứ. Những người này không dựa vào dữ liệu khoa học đáng tin cậy, cũng như không có thái độ khoa học nghiêm túc, mà dựa vào thành kiến của mình. Họ đã bôi nhọ Trung Quốc với cáo buộc gây ô nhiễm môi trường biển.
Chuyên gia Đinh Đạc bao biện cho các hành vi của Bắc Kinh rằng việc xây dựng đảo và bãi đá của Trung Quốc dựa trên cơ sở luận cứ điều tra, áp dụng phương án xây dựng nạo vét sỏi đầm phá và lấp đầy bãi đá bên trong, đồng thời cân nhắc đầy đủ các yếu tố như môi trường sinh thái biển, đặc biệt là bảo vệ rạn san hô. So với dữ liệu đánh giá tác động môi trường trước khi xây dựng, tác động của việc xây dựng đảo và bãi đá lên các rạn san hô nhìn chung là rất hạn chế. Sau khi hoàn thành việc xây dựng đảo và bãi đá, Trung Quốc đã thực hiện các biện pháp khả thi nhất để bảo vệ và phục hồi hệ thống rạn san hô và tiếp tục thực hiện giám sát sinh thái và môi trường.
Ông Đinh Đạc còn tố cáo ngược lại đối với Philippines khi cho rằng thân tàu chiến của Philippines mắc cạn tại “Đá Nhân Ái” (cách Trung Quốc gọi Bãi Cỏ Mây) thuộc quần đảo “Nam Sa” (cách Trung Quốc gọi quần đảo Trường Sa) đã bị ăn mòn, và cặn dầu nhiên liệu trên tàu đã gây thiệt hại đáng kể cho môi trường biển tại “Đá Nhân Ái”. Philippines đã tìm đủ mọi cách để gia cố tàu chiến bị mắc cạn. Chất thải xây dựng và rác thải sinh hoạt do quân nhân đồn trú trên tàu thải ra đã gây ra những tác động phá hoại không thể phục hồi đối với môi trường sinh thái biển của “Đá Nhân Ái”.
Các chuyên gia môi trường quốc tế đều cho rằng lý lẽ của ông Đinh Đạc hoàn toàn là những lời bao biện, lấp liếm cho các hành vi sai trái của họ. Trên thực tế, trong quá trình thụ lý vụ kiện Biển Đông do Philippines khởi xướng năm 2013, Toà Trọng tài đã xem xét đầy đủ các khía cạnh liên quan tới hành vi bồi đắp, xây dựng các đảo nhân tạo của Trung Quốc trên các thực thể ở Biển Đông và đưa ra phán quyết năm 2016 kết luận hoạt động xây dựng đảo của Trung Quốc ở quần đảo Trường Sa từ cuối năm 2013 đã vi phạm hàng loạt các nghĩa vụ bảo vệ môi trường biển theo quy định của UNCLOS, cụ thể: (a) vi phạm các nghĩa vụ bảo vệ và giữ gìn môi trường biển theo các Điều 192; hoạt động nạo vét lấy vật liệu cho hoạt động xây dựng đảo của Trung Quốc vi phạm nghĩa vụ ở Điều 194(1) khi gây ô nhiễm trầm tích cho môi trường biển; việc Trung Quốc không có biện pháp để bảo vệ hệ sinh thái và môi trường sống của các loài bị đe dọa vi phạm nghĩa vụ theo Điều 194(5); việc Trung Quốc không có bất kỳ nỗ lực nào để hợp tác hay phối hợp với các quốc gia xung quanh Biển Đông khi thực hiện hoạt động xây dựng đảo đã vi phạm nghĩa vụ hợp tác theo Điều 197 và Điều 123; việc Trung Quốc không báo cáo đánh giá tác động môi trường khi thực hiện hoạt động xây dựng đảo đã vi phạm nghĩa vụ ở Điều 206.
Tóm lại, giới luật gia quốc tế cho rằng ý kiến của các chuyên gia, học giả Trung Quốc chỉ là sự nguỵ biện để che đậy cho các tham vọng và hành động hung hăng của Bắc Kinh ở Biển Đông, hoàn toàn không có cơ sở pháp lý khoa học. Đối với những tranh chấp phức tạp ở Biển Đông sử dụng biện pháp pháp lý để giải quyết là cách thức công bằng và phù hợp nhất. Philippines là nước đi đầu trong sử dụng biện pháp pháp lý trên vấn đề Biển Đông và đã đưa đến những kết quả tích cực. Nếu Philippines triển khai một vụ kiện mới thể hiện rõ tinh thần thượng tôn pháp luật, góp phần thúc đẩy một trật tự dựa trên pháp luật và nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ của cộng đồng quốc tế.