Để dự đoán diễn biến tình hình Biển Đông năm 2025, cần trước hết nói về tình hình Biển Đông năm 2024 vừa qua. Có thể nói năm 2024 là một năm diễn biến căng thẳng ở Biển Đông với nhiều vụ cọ xát, va chạm với tính chất nguy hiểm hơn trên thực địa giữa Trung Quốc với Phi-lip-pin, tiềm ẩn nguy cơ xung đột đi đôi với các động thái pháp lý của các bên khẳng định chủ quyền với yêu sách trái ngược nhau ở Biển Đông.
Tuy nhiên, điều đáng lo ngại là yêu sách của Trung Quốc lại phi pháp, không tuân thủ Công ước của Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1982 (UNCLOS 1982) được hậu thuẫn bởi sức mạnh của một cường quốc có tiềm lực kinh tế đứng thứ 2 thế giới đặt trong bối cảnh cạnh tranh giữa các nước lớn đan xen đầy không khí đối đầu song buộc phải ngồi nói chuyện với nhau. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến căng thẳng ở Biển Đông, kể cả nguyên nhân do sự can dự của Mỹ khiến tình hình Biển Đông nóng thêm, song có thể khẳng định một điều, nguyên nhân chủ yếu chính của tình hình Biển Đông căng thẳng, phức tạp là do Trung Quốc ra sức triển khai các hoạt động trên thực địa để khẳng định yêu sách phi lý “đường 9 đoạn” và “Tứ Sa” ở Biển Đông bất chấp luật pháp quốc tế, đặc biệt là UNCLOS 1982, xâm phạm nghiêm trọng chủ quyền và vùng biển của tất cả quốc gia Đông Nam Á có yêu sách ở Biển Đông, là nguồn cơn gây lo ngại, gây phản ứng của các nước liên quan, là thách thức lớn nhất đối với hoà bình, ổn định ở Biển Đông.
Nổi bật nhất trong 2024 là Trung Quốc liên tục sử dụng nhiều lực lượng gồm tàu hải cảnh, tàu dân binh, tàu cá, thậm chí tàu chiến hành xử trắng trợn, ngăn cản như phun vòi rồng, chặn tàu của Phi-líp-pin với danh nghĩa thực thi chủ quyền của Trung Quốc, không cho Phi-líp-pin triển khai các hoạt động tuần tra, tiếp tế ở Bãi Cỏ Mây ngay trong vùng đặc quyền kinh tế của Phi-líp-pin, gây ra các vụ va chạm nhỏ giữa hai bên; tranh chấp căng thẳng hơn đối với bãi cạn Scaborough và mở rộng sang bãi Sabina. Trung Quốc cũng cho tàu khảo sát, hải cảnh thường xuyên đi vào vùng đặc quyền kinh tế của các nước như ao nhà, bất chấp luật pháp quốc tế, Công ước luật biển 1982. Các nước Đông Nam Á đều phản đối mạnh mẽ các hoạt động của Trung Quốc, kiên quyết bảo vệ các quyền và lợi ích biển của mình song ở những mức độ khác nhau cứng cỏi hay mềm dẻo, mềm yếu… tuỳ từng nước, tuỳ quan hệ và lợi ích kinh tế, chính trị an ninh với Trung Quốc và Mỹ. Phi-líp-pin liên tiếp triển khai nhiều biện pháp cứng rắn, quyết liệt, công khai dư luận quốc tế thấy các hoạt động xâm phạm trắng trợn của Trung Quốc; dựa hẳn vào đồng minh Mỹ chí cốt và các nước bạn bè ngoài khu vực cùng chí hướng như Nhật Bản, Úc, Pháp nhằm nâng cao khả năng phòng thủ buộc Trung Quốc phải tính toán tới. In-đô-nê-xi-a riêng trong tháng 10/2024 đã có 03 lần đẩy lui tàu Hải cảnh Trung Quốc ra khỏi vùng biển ở khu vực đảo Bắc Natuna mà In-đô-nê-xi-a tuyên bố chủ quyền tại Biển Đông song cũng tích cực thúc đẩy quan hệ với Trung Quốc, hạn chế công khai công kích Trung Quốc, thậm chí thoả thuận cùng khai thác trong vùng chồng lấn mà không xác định được khu vực này ở đâu gây khó hiểu nghi hoặc cho nội bộ Indonesia và khu vực. Ma-lai-xi-a thì tiếp tục chính sách “ngoại giao thầm lặng”, lần đầu tiên chấp nhận ngồi với Trung Quốc tiến hành đối thoại về biển, song không biết có thực chất không, mặt khác vẫn khẳng định sẽ tiến hành hoạt động thăm dò dầu khí trong vùng đặc quyền kinh tế của Ma-lai-xi-a bất chấp phản đối của Trung Quốc. Việt Nam thì kiên quyết phản đối các hoạt động xâm phạm của Trung Quốc và kiểm soát kể cả trấn áp tàu cá của Việt Nam ở quần đảo Hoàng Sa.
Đáng chú ý, giai đoạn 2024 đã chứng kiến một loạt các động thái pháp lý để các bên khẳng định yêu sách. Ngày 15/6, Phi-líp-pin đệ đơn lên Ủy ban Ranh giới thềm lục địa của Liên hợp quốc, yêu cầu “thiết lập ranh giới ngoài thềm lục địa Phi-líp-pin” cách bờ tây đảo Palawan 648 km. Ngày 08/11, Tổng thống Phi-lip-pin Ferdinand Marcos ký, ban hành hai Đạo luật “Các vùng biển Phi-líp-pin” và Đạo luật “Luồng hàng hải vùng nước quần đảo Phi-líp-pin” nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật về biển của Phi-líp-pin. Ngay sau đó, để phản ứng với Phi-líp-pin, Trung Quốc phản ứng rất nhanh và mạnh với việc Phi-líp-pin ban hành hai Đạo luật mới về biển. Liên tiếp từ ngày 08 – 10/11, Trung Quốc đồng loạt ra tuyên bố phản đối hai đạo luật của Phi-líp-pin, công bố đường cơ sở thẳng đối với bãi Scarborough với 15 điểm cơ sở; công bố tên gọi 64 thực thể nằm trong vùng đặc quyền kinh tế của Phi-líp-pin. Hải cảnh Trung Quốc ngày 10/11 ra tuyên bố khẳng định sẽ tăng cường tuần tra, chấp pháp tại lãnh hải và vùng biển liên quan của bãi Scarborough và tổ chức tuần tra sẵn sàng chiến đấu ở lãnh hải, không phận và khu vực bãi Scarborough. Những động thái này có thể sẽ khơi mào một cuộc chiến pháp lý mới trong tương lai. Trước đó, Trung Quốc đã công bố đường cơ sở thẳng ở phía Bắc Vịnh Bắc Bộ trái với quy định của UNCLOS, hạn chế đáng kể quyền tự do đi lại của nhiều tàu thuyền nước ngoài. Đáng lo ngại nhất là việc Trung Quốc ban hành “Quy định về trình tự chấp pháp hành chính của lực lượng hải cảnh”, một kiểu nội luật lại cho phép hải cảnh Trung Quốc mạnh tay xử lý công dân nước ngoài xâm phạm cái gọi là “vùng nội thuỷ và lãnh hải” của Trung Quốc bao gồm cả khu vực Trung Quốc tuyên bố có chủ quyền, quyền quản hạt trái phép ở Biển Đông, thực chất là bắt tàu cá, ngư dân các nước có tranh chấp, thậm chí có cớ “pháp luật” để đâm va tàu thực thi pháp luật của các nước láng giềng.
Nhiều quốc gia bên ngoài khu vực cũng lo ngại với hành động đơn phương và nguy hiểm của Trung Quốc trong thời gian vừa qua, nên bày tỏ tích cực ủng hộ các nước đương sự nhỏ yếu trước người khổng lồ quen dùng sức mạnh Trung Quốc. Mỹ, với vai trò nước bảo hộ của Phi-líp-pin đã tích cực thể hiện vai trò như một người đảm bảo an ninh cho Phi-líp-pin và thậm chí khu vực, liên tục có nhiều động thái răn đe Trung Quốc đã cản trở an ninh, an toàn và tự do hàng hải ở Biển Đông. Nhiều nước khác như Nhật Bản, Úc, Anh, Pháp, Niu Di-lân, Hàn Quốc, EU… lên án mạnh mẽ việc Trung Quốc va chạm với Phi-líp-pin, bác bỏ những yêu sách quá mức và bất hợp pháp của Trung Quốc ở Biển Đông và đều lo sợ Trung Quốc đang trở thành thách thức lớn nhất và là nguyên nhân gây bất ổn ở Biển Đông. Đại diện cấp cao về chính sách an ninh và đối ngoại của EU Josep Berell phát biểu ngày 01/11/2024 lo ngại việc Trung Quốc đang gia tăng “chóng mặt” sức mạnh quân sự ở biển Hoa Đông và Hoa Đông, làm gia tăng căng thẳng, đe dọa đến an ninh và thịnh vượng của Châu Âu.
Nhìn chung trong năm 2024 các diễn biến căng thẳng, phức tạp ở Biển Đông đã tiếp tục đưa tranh chấp này trở thành một trong những điểm nóng của khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương; thúc đẩy xu thế quốc tế hóa và pháp lý hóa các tranh chấp ở Biển Đông, làm dấy lên nhiều lo ngại về an ninh khu vực. Vậy tình hình Biển Đông năm 2025 sẽ thế nào? Dự đoán Biển Đông sẽ tiếp tục là một điểm nóng với nhiều diễn biến phức tạp và bất ổn. Nhiều học giả nhận định Biển Đông đã trở thành một điểm nóng mới trong khu vực và khiến cộng đồng quốc tế phải liên tiếp lên tiếng bày tỏ lo ngại về tình hình căng thẳng gần đây, có ý kiến còn lo ngại hơn cả vấn đề eo biển Đài Loan. “Mọi người nhìn vào tình hình eo biển Đài Loan, họ lo lắng về năm 2027, nhưng tôi nghĩ chúng ta cần tập trung vào Biển Đông – đó là nơi tôi lo ngại nhất về một cuộc xung đột trong tương lai liên quan đến Mỹ và Trung Quốc”. Có học giả quốc tế cho rằng, “Mỹ cần duy trì sự cân bằng thận trọng, không nên quá khiêu khích và dồn Trung Quốc vào chân tường. Cả hai bên đều có thể hiểu sai hoặc tính toán sai, và điều đó có thể nhanh chóng khiến cuộc khủng hoảng biến thành xung đột”. “Malaysia, nước Chủ tịch ASEAN 2025 có thể sẽ ưu tiên thúc đẩy các cuộc đàm phán về Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông, nhấn mạnh lợi ích chung của ASEAN trong việc đảm bảo cách tiếp cận dựa trên luật lệ đối với các tranh chấp biển”. Một học giả khác thì phát biểu: “Tuy nhiên, nếu Malaysia bị coi là có xu hướng quá gần gũi với Trung Quốc, nước này có thể gặp thách thức trong việc duy trì lòng tin của những nước có yêu sách khác có lập trường quyết đoán hơn trong việc bảo vệ các yêu sách lãnh thổ của mình”. “Malaysia sẽ cần phải cân nhắc cẩn thận, giải quyết những lo ngại về an ninh của các đối tác ASEAN trong khi tránh đối đầu trực tiếp với Trung Quốc”.
Kịch bản nào thật chính xác ở Biển Đông trong năm 2025 là điều rất khó dự báo. Có một điều chắc chắn là Trung Quốc sẽ không từ bỏ ý đồ độc chiếm Biển Đông và sẵn sàng bất chấp luật pháp quốc tế, xâm phạm vùng biển của các nước tranh chấp trên thực địa, nhất là Phi-líp-pin. Tuy nhiên, có thể có 3 khả năng cho tình hình Biển Đông năm 2025.
Khả năng thứ nhất, nhiều khả năng nhất là tình hình cơ bản như năm 2024 có nghĩa là tranh chấp, cọ xát giữa Trung Quốc – Phi-líp-pin chưa thấy có một giải pháp cơ bản để ổn định tình hình nên diễn biến ở Biển Đông có thể dễ dàng căng thẳng trở lại, lúc căng lúc chùng. Tuy nhiên, cả hai bên đều mong muốn không để tranh chấp vượt tầm kiểm soát, cố gắng duy trì đối thoại. Ngày 16/1/2025, hai bên tổ chức cơ chế đối tham vấn song phương về Biển Đông lần thứ 10, nhất trí thúc đẩy hợp tác khoa học biển, cam kết giải quyết vấn đề bằng hoà bình. Thứ trưởng Ngoại giao Phi-lip-pin nêu nõ tin tưởng dù còn thách thức song vẫn có không gian cho sự hợp tác ngoại giao và thực tiễn trong giải quyết vấn đề Biển Đông” Tàu hải cảnh, khảo sát, dân binh Trung Quốc thường xuyên đi vào vùng đặc quyền kinh tế của các nước láng giềng cái gọi là có tranh chấp như cơm bữa gây cọ xát thường xuyên. Chính sách Biển Đông của Mỹ vẫn tiếp tục kế thừa chính sách của chính quyền Biden, kiềm chế Trung Quốc song vẫn duy trì tiếp xúc, đối thoại. Tàu bè Mỹ và đồng minh diễn tập thường xuyên ở Biển Đông đã thành trạng thái bình thường mới.
Khả năng hai, tình hình trở nên bất ổn hơn do nhiều nhân tố như Trung Quốc tranh thủ gia tăng các hoạt động xâm phạm nhằm vào các nước láng giềng nhằm mở rộng thế đứng nhất là trong tình hình có nhiều ý kiến lo ngại Mỹ dưới thời Trump sẽ có nhiều động thái coi nhẹ quan hệ đồng minh Phi-lip-pin nên không thực sự tích cực hỗ trợ Phi-lip-pin; bất định và khó dự đoán nên quan hệ Mỹ – Phi-líp-pin, trong đó có Hiệp ước phòng thủ giữa hai đồng minh này một lần nữa đứng trước thử thách mới. Theo trang Chamthamhouse của Viện nghiên cứu quốc tế Hoàng Gia Anh ngày 16/1/2025 cho rằng chính quyền Trump 2.0 phải chắc chắn hơn trong lập trường với Trung Quốc nếu không sẽ gây rủi ro leo thang ngoài ý muốn đối với các điểm nóng Đài Loan và Biển Đông. Lập trường mơ hồ của Trump đối với Trung Quốc sẽ làm tăng nguy cơ xung đột ở Biển Đông hàm ý Trung Quốc sẽ dùng vũ lực ở Biển Đông.
Khả năng cuối cùng, cũng xảy ra khủng hoảng lớn ở Biển Đông. Phi-lip-pin cứng rắn thách thức với Trung Quốc trên thực địa, được hậu thuẫn mạnh mẽ của chính quyền Trump. Bùng phát xung đột cục bộ, Mỹ cũng tham gia ảnh hưởng lớn đối với hoà bình ổn định ở khu vực, kết cục rất khó lường ở hai chiều, cả thuận lợi và khó khăn. Khả năng này là khó đối với một nước Mỹ trên hết như ông Trump nếu không có những nhân vật cứng rắn đối với Trung Quốc như tân ngoại trưởng Marco Rubio và Cố vấn an ninh quốc gia Mike Waltz có tiếng nói để ông Trump nghe như Ngoại trưởng Pompeo trong giai đoạn Trump 1.0 trước đây. Trump không muốn nước Mỹ tham chiến ở nước ngoài. Tóm lại, chiều hướng chính sách của các nhân tố chính ở Biển Đông sẽ quyết định cục diện Biển Đông trong năm 2025, các nhân tố đó gồm: quyết tâm của Phi-lip-pin và các nước Đông Nam Á có tranh chấp đến đâu; tiếp đó là sự ủng hộ hỗ trợ của Mỹ sẽ đến đâu đối với các nước này và vai trò răn đe kiềm chế Trung Quốc đến đâu; cuối cùng là phản ứng của Trung Quốc vốn thể hiện hết sức hung hăng, cứng rắn sẽ phản ứng như thế nào lại phụ thuộc vào chính phản ứng của hai nhân tố trên. Trung Quốc sẽ mềm nắn, rắn buông hay cứng rắn chọi cứng rắn? Chúng ta hãy cùng chờ xem diễn biến trên biển Đông trong năm 2025 này sẽ như thế nào.