Hàng chục container sầu riêng Việt Nam bị phía Trung Quốc trả về trong thời gian ngắn, hé lộ nhiều lỗ hổng trong quản lý mã số vùng trồng, chất lượng sau thu hoạch và giám sát chuỗi cung ứng. Cơn sốt xuất khẩu đang biến thành cú trượt dài nếu ngành không sớm tái cấu trúc từ gốc.
Nguy cơ ‘xóa sổ’ ngành hàng tỷ đô
Từ đầu năm đến nay, nhiều lô sầu riêng Việt Nam xuất khẩu chính ngạch sang Trung Quốc đã bị từ chối thông quan hoặc buộc phải tái xuất. Tình trạng này đẩy ngành hàng sầu riêng vào thế khó, khi cả nông dân lẫn các doanh nghiệp phụ trợ đều đứng trước nguy cơ thua lỗ nghiêm trọng, thậm chí phá sản nếu vấn đề không được xử lý một cách triệt để.
Nguyên nhân chủ yếu đến từ việc vi phạm các tiêu chuẩn nhập khẩu ngày càng nghiêm ngặt của phía Trung Quốc. Trong đó, nổi bật là các lỗi về dư lượng thuốc bảo vệ thực vật vượt ngưỡng, sai phạm hoặc gian lận mã số vùng trồng, bao bì đóng gói không đạt chuẩn, hay việc không thể truy xuất được nguồn gốc rõ ràng của sản phẩm.
Ông Huỳnh Tấn Đạt, Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Bộ NN&MT) cho biết, từ đầu năm 2025, Trung Quốc đã tăng cường kiểm tra sầu riêng tại các cửa khẩu. Nhiều lô hàng bị kiểm tra bổ sung, thậm chí bị trả lại. Đây không phải là động thái bất thường, mà hoàn toàn nằm trong quy trình kiểm soát chất lượng theo nghị định thư giữa hai nước. Ba yêu cầu cốt lõi của nghị định thư, gồm: an toàn thực phẩm, kiểm dịch thực vật, và áp dụng hệ thống truy xuất nguồn gốc – tất cả các khâu trong chuỗi ngành hàng sầu riêng đều phải tuyệt đối tuân thủ.
Một trong những vấn đề gây chú ý lớn thời gian gần đây là sự xuất hiện của cadimi trong sản phẩm sầu riêng vượt quá ngưỡng cho phép. Công ty Cổ phần Tập đoàn Vinacam đã gửi văn bản lên Thủ tướng Chính phủ đề nghị xem xét và xử lý triệt để nguồn gốc cadimi có trong phân bón DAP được cho là nguyên nhân gián tiếp gây tồn dư trên trái cây.
Theo văn bản, thời gian gần đây đã có hàng nghìn container sầu riêng bị Trung Quốc trả về do tồn dư cadimi vượt giới hạn. Điều này khiến nông dân và doanh nghiệp rơi vào khủng hoảng, đẩy ngành hàng sầu riêng vào tình thế bị “xóa sổ” nếu không có giải pháp cứng rắn và hiệu quả.
Song song đó, tình trạng giả mạo mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói đang gia tăng, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến các doanh nghiệp làm ăn chân chính.
Đơn cử như vụ việc của Công ty TNHH Thương mại Dịch vụ Xuất nhập khẩu Vina T&T. Mã số đóng gói VN-BTPH-036 của doanh nghiệp này đã bị một bên thứ ba sử dụng trái phép để xuất khẩu sầu riêng qua cửa khẩu Kim Thành (Lào Cai). Những kẻ gian đã giả mạo hợp đồng ủy quyền, con dấu và chữ ký của chi nhánh Vina T&T tại Bến Tre để tiếp tục ủy quyền cho Công ty Eureka Marketing, rồi sau đó là Công ty An An 82 tại Lào Cai. Vina T&T khẳng định hoàn toàn không liên quan và chưa từng ký kết bất kỳ văn bản nào với các đơn vị trên. Toàn bộ chữ ký, con dấu trong hồ sơ đều là giả mạo.
Tương tự, Công ty TNHH Dương Vũ cũng là nạn nhân của việc giả mạo hợp đồng ủy quyền và mã số đóng gói. Tháng 12/2024, mã số của công ty này bị Trung Quốc thu hồi sau khi phát hiện hợp đồng giả mạo liệt kê đến 24 công ty, hộ kinh doanh “được ủy quyền”, với tổng cộng 211 container sầu riêng tươi (khoảng 4.220 tấn) được xuất khẩu bằng mã số của Dương Vũ.
Hiệp hội Rau quả Việt Nam (Vinafruit) đã nhiều lần lên tiếng cảnh báo về tình trạng gian lận ngày càng tinh vi trong việc sử dụng mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói. Hành vi giả mạo hợp đồng, con dấu và chữ ký không chỉ gây thiệt hại trực tiếp cho doanh nghiệp chính danh, mà còn làm giảm uy tín ngành sầu riêng Việt trên thị trường quốc tế.
Không dừng lại ở các lô hàng sai phạm, tâm lý siết chặt kiểm dịch từ phía Trung Quốc cũng khiến nhiều lô hàng hợp lệ bị kéo dài thời gian kiểm tra, dẫn đến hư hỏng, phát sinh chi phí lưu kho, lưu bãi. Trước áp lực tài chính, không ít doanh nghiệp đã phải bán tháo hàng hóa trong nước để cắt lỗ, kéo theo làn sóng giảm giá mạnh tại các vùng nguyên liệu.
Tại Đắk Lắk, một điểm nóng trồng sầu riêng, giá thu mua tại vườn đã giảm mạnh từ 130.000 đồng/kg xuống chỉ còn 80.000 – 90.000 đồng/kg. Người trồng lo lắng, hoang mang. “Chúng tôi tưởng thời của sầu riêng đã đến, ai ngờ chỉ vài chuyến hàng bị trả mà giá đã rớt thê thảm. Bao công chăm bón giờ đổ sông đổ biển,” một hộ nông dân chia sẻ.
Bên cạnh đó, tình trạng thương lái ngoại tỉnh đến Đắk Lắk thu mua sầu riêng từ những hộ không thuộc mã vùng trồng để xuất khẩu cũng gây hệ lụy lớn. Các đối tượng này còn sử dụng mã vùng trồng và cơ sở đóng gói mượn từ các đơn vị khác tại địa phương để gom hàng không đạt chuẩn trái chưa đủ thời gian sinh trưởng, không qua kiểm định khiến nguy cơ bị phía Trung Quốc đình chỉ cả mã số là rất cao. Điều này không chỉ gây thiệt hại về kinh tế mà còn ảnh hưởng nặng nề đến uy tín thương hiệu sầu riêng Đắk Lắk.
Thêm vào đó, nhiều doanh nghiệp còn bị phát hiện sử dụng chất hỗ trợ xử lý sầu riêng không rõ nguồn gốc, chủ yếu là hóa chất từ Trung Quốc và Thái Lan nhằm làm chín quả đều, chống sượng, chống hư hỏng khi vận chuyển. Hoạt động này thường diễn ra vào ban đêm, kho bãi đóng kín, người làm thường là thân quen chủ doanh nghiệp để né tránh cơ quan chức năng.
Theo thông tin từ Công an tỉnh Đắk Lắk ngày 10/10/2024, lực lượng chức năng đã kiểm tra và xử phạt bốn doanh nghiệp vi phạm, thu giữ gần 4 tấn sầu riêng đã được nhúng vào dung dịch không rõ nguồn gốc, có tem nhãn bằng chữ nước ngoài không có phụ đề tiếng Việt. Tổng số tiền xử phạt lên tới 237 triệu đồng.
Ngoài ra, công an còn phát hiện các doanh nghiệp trên sử dụng tem, nhãn hàng hóa giả dán mã vùng trồng, mã cơ sở đóng gói của địa phương khác để đưa hàng đi tiêu thụ. Số lượng tem giả bị xé bỏ lên đến 2.859 tem. Hành vi này không chỉ vi phạm pháp luật về thương mại, mà còn gây rủi ro lớn trong quá trình kiểm dịch, ảnh hưởng đến khả năng truy xuất nguồn gốc và uy tín hàng Việt.
Mặt trái của sự bùng nổ sầu riêng
Đằng sau các vụ việc hàng trả về không đơn thuần là lỗi cá nhân. Nó phản ánh một thực trạng sâu xa hơn: sự non trẻ, thiếu chuẩn hóa và “chạy theo sốt” của toàn ngành sầu riêng Việt Nam.
Kể từ khi Trung Quốc chính thức mở cửa cho sầu riêng Việt xuất khẩu chính ngạch vào giữa năm 2022, cơn sốt vàng đã lan nhanh từ Tây Nguyên đến Đồng bằng sông Cửu Long. Diện tích sầu riêng tăng hơn gấp đôi chỉ trong vòng 2 năm lên trên 180.000 ha (2024), theo số liệu của Bộ NN&MT.
Tuy nhiên, phần lớn trong số đó là mở rộng tự phát. Nhiều hộ chuyển đổi ồ ạt từ lúa, cà phê, tiêu sang trồng sầu riêng mà không tuân thủ quy hoạch vùng trồng, không được tập huấn kỹ thuật hoặc đăng ký mã số vùng trồng đạt chuẩn.
Trong khi đó, hệ thống kiểm tra giám sát mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói, truy xuất nguồn gốc… còn nhiều kẽ hở. Một số doanh nghiệp, thương lái sử dụng mã số mượn, mã số hết hạn hoặc không cập nhật thông tin đúng quy định. Đặc biệt, không ít mã số vùng trồng chỉ tồn tại “trên giấy”, không phản ánh thực tế sản xuất tại địa phương.
Chính những điều đó khiến Trung Quốc vốn từng “dễ tính” đã phải mạnh tay siết lại quy trình kiểm dịch. Từ cuối năm 2024, Hải quan Trung Quốc đã áp dụng hệ thống theo dõi vùng trồng bằng camera, đánh giá online trên e-CIQ (cổng quản lý nhập khẩu), thậm chí cử đoàn kiểm tra trực tiếp đến tận địa phương.
Trong bối cảnh ấy, nhiều doanh nghiệp Việt vẫn mang tư duy “xuất cho nhanh, lãi cho nhiều” thay vì đầu tư nghiêm túc vào hạ tầng sơ chế, bảo quản lạnh, quản lý chất lượng đầu chuỗi. Điều này khiến sầu riêng Việt dù ngon, nhưng vẫn thua trên bàn cân khi so với Thái Lan về độ đồng đều, ổn định và tin cậy.
Chúng ta cũng từng xuất khẩu tỷ đô, cũng từng có những con số đáng ấn tượng cho ngành sầu riêng. Tuy nhiên, chính chúng ta đã làm mất đi cơ hội của chính mình và từ đó kéo theo một chuỗi hệ luỵ chưa từng có tiền lệ.
Khi những thùng sầu riêng đầu tiên vượt biên bằng đường chính ngạch vào Trung Quốc, niềm tự hào dân tộc dường như đã chín mọng cùng mùa. Nhưng chỉ sau hơn hai năm, niềm tự hào ấy đang đứng trước nguy cơ đổ vỡ. Hàng trăm lô hàng bị trả về, hàng loạt mã số vùng trồng bị cảnh báo, thậm chí tạm dừng đó không chỉ là lời nhắc nhở từ thị trường mà là hồi chuông cảnh tỉnh cho toàn ngành.
Giấc mơ xuất khẩu tỷ đô không thể đặt lên một nền móng thiếu vững chắc. Nếu không sớm xây lại từ gốc từ giống, canh tác, mã số, truy xuất, đến khâu chế biến thì không chỉ Trung Quốc, mà bất cứ thị trường nào cũng có thể trở thành ngưỡng cửa khép lại với sầu riêng Việt.
T.P