BienDong.Net: “Đứng trước biển là vô cùng gian nan. Như Nhật
Bản chẳng hạn, một cơn sóng thần có thể xóa đi nhiều thứ. Nhưng phải chấp nhận,
bởi đó chính là lẽ sống. Mới đây, tàu bị cắt cáp là thế, ra biển gian nan là thế,
dân Lý Sơn vẫn đi biển, vì đó là lẽ sống của người ta. Chẳng nhẽ ngồi nhà mà chết.
Nói thế để thấy, người dân gắn với biển rất mạnh. Nếu quay lưng lại với biển,
làm sao trong ca dao lại có câu: Trường
Sa đi có về không/ Lệnh vua sai phái quyết lòng ra đi.
Có lễ khao lề thế
lính Hoàng Sa vì sao, vì biết ra ngoài đó 90% là chết. Nhưng họ vẫn đi vì đó là
quê hương, là lẽ sống”. Trên đây là nhận xét của GS Nguyễn Quang Ngọc,
Viện trưởng Viện Việt Nam học với Kiều Trinh về chủ đề Biển với người Việt Nam
đăng trên báo quốc nội.
*Một
số quan điểm cho rằng người Việt Nam mình trong tâm thức đã né biển. Vì né biển
nên mới có câu như “rừng vàng, biển bạc”, hay những nhân vật làm nghề chài lưới
thường chỉ có thân phận thấp kém trong các tích truyện. Ông nghĩ sao về nhận
xét này?
-Kể ra, nếu chỉ nói người Việt ở
vùng châu thổ sông Hồng thì cũng có bộ phận “xa rừng, nhạt biển” (chữ của GS
Ngô Đức Thịnh) thật. Cái lý của hiện tượng này là vì người Việt đồng bằng gần
như giải quyết được tất cả các thứ để củng cố một nền kinh tế mang tính tự cấp
tự túc. Cho nên vươn ra biển một cách mạnh mẽ thì dân cư ở châu thổ sông Hồng xem
ra không bằng các vùng khác.
Nhưng người Việt Nam mình sống
cạnh biển và khai chiếm biển từ rất sớm. Không phải ngẫu nhiên dòng giống của
người Việt trong truyền thuyết là Lạc Long Quân với Âu Cơ. Từ hậu kỳ thời đại đồ
đá cũ đã thấy người sống trên các đảo rồi. Mà có phải người ta bơi ra đó đâu.
Ví dụ lớp cư dân Hạ Long là những người khai thác biển mạnh. Văn hóa Hạ Long chạy
dài suốt cả dải ven biển, chạy dài sang Trung Quốc, chạy lên phía Bắc, chạy suốt
khu vực Đông Nam Á. Người Việt đã khai thác biển từ rất sớm. Họ đi dọc dải đảo
ven biển, tính từ vịnh Hạ Long, đến Phú Quốc, Côn Đảo… Ở Trường Sa, Hoàng Sa, khảo cổ học còn tìm thấy
dấu tích của văn hóa Sa Huỳnh. Thậm chí văn hóa Sa Huỳnh còn kéo dài đến tận
Philippines. Như thế để thấy rằng ở những thời điểm này, thời điểm khác, vùng
này, vùng khác có những thời đoạn, khu vực đúng là hơi nhạt biển thật, nhưng
càng đi vào miền Trung, miền Nam sự hướng biển của dân tộc ta càng mạnh.
*Theo
ông vì sao miền Trung lại hướng biển mạnh hơn?
-Yếu tố địa hình có thể giải
thích tại sao miền Trung lại tiến ra biển rất sớm và rất mạnh. Bởi vì phía trên
là dãy Trường Sơn, dải đồng bằng lại hẹp, không đủ để nuôi sống con người. Chỉ
trồng lúa mà bám lấy cánh đồng thì đói. Thêm việc dân cư phát triển thì không
còn cách nào khác phải hướng ra biển. Nên từ rất sớm, những bộ tộc người sống
trên dải đất miền Trung từ hậu kỳ đồ đá mới sang đến sơ kỳ của thời đại đồ đồng
đã tiến ra biển.
Với miền Trung, ta có thể nói tới
kỳ tích khai thác biển của vương quốc Chăm pa. Chămpa có thể là gì khác ngoài một
vương quốc biển. Đó chính là vương quốc khai thác biển vào loại mạnh nhất châu
Á. Điều này đã được thế giới công nhận.
*Còn
sự mạnh mẽ trước biển của cư dân vùng phía Nam thì sao, thưa ông?
-Tương đương với vương quốc Chămpa
chính là vương quốc Phù Nam. Mà Phù Nam phát triển được là nhờ biển. Phù Nam
chính là văn hóa cảng thị, Óc Eo là một cảng thị.Tại sao Óc Eo phát triển được?
Bởi nó nằm trên đường hàng hải quốc tế từ Đông sang Tây, Tây sang Đông.
*Nghĩa
là người Việt chúng ta có một lịch sử khai thác biển đáng để tự hào?
-Các vương quốc cổ đại của ta
phát triển mạnh là nhờ biển, tuy có khai thác đất đai và một phần khai thác rừng.
Chứng cứ lịch sử cho thấy rất rõ điều đó. Nếu ai nói Champa không khai thác biển,
Phù Nam không khai thác biển thì phải nói người đó không biết sử. Nên nói người
Việt Nam không khai thác biển cũng là không hiểu lịch sử.
Thời kỳ dựng nước đầu tiên ta
có 3 trung tâm lớn. Châu thổ sông Hồng với nhà nước Âu Lạc, do đặc điểm của
châu thổ nên có thể có một bộ phận cư dân không quan tâm nhiều đến biển, nhưng
lớp cư dân Hạ Long vẫn là người khai thác biển rất mạnh. Hai trung tâm còn lại,
Chămpa và Phù Nam thì chủ yếu sống bằng khai thác biển. Đặc biệt Phù Nam, sau
này, thậm chí còn trở thành đế chế thống trị toàn bộ Đông Dương, lục địa Đông
Nam Á nhờ khai thác biển. Nếu chỉ là đất liền Phù Nam không mạnh đến thế. Về
nguồn gốc tạo thành lịch sử, văn hóa Việt Nam là như vậy. Còn trong quá trình
phát triển có chuyện người Việt tiến xuống khu vực phía Nam, là nhờ biển. Đường
đi vào Nam, nói như GS Trần Quốc Vượng, là hết đèo này đến đèo kia, không vượt
được thì phải đi bằng thuyền. Quá trình khai chiếm vùng Nam Bộ là quá trình đồng
thời với việc các đoàn thuyền vươn ra chiếm lĩnh các đảo giữa biển khơi Hoàng
Sa và Trường Sa, Côn Lôn, Phú Quốc, Thổ Chu… Khi tiến xuống đồng bằng, người Việt
đồng thời tiến bằng đường biển, mở rộng cả duyên hải lẫn hải đảo.
Trong bản đồ tôi chụp tại một
thư viện Hà Lan, có vẽ một đảo của người Đàng Trong. Họ ghi rõ đảo của người
Đàng Trong, ở khu vực có ngọc trai, trầm hương. Trong bản đồ Việt Nam ta gọi là
Vũng Thơm, hay Hương Úc. Sang thế kỷ 18, ta đã tiến đến vùng này rồi. Như thế,
làm gì có chuyện chúng ta không biết biển, không khai thác biển.
Tục ngữ còn có câu : Ai về nhắn với Nậu Nguồn/ Măng le( mít
non) gởi xuống cá chuồn gởi lên. Tức là dân Bình Định, hàng hóa gửi từ trên
xuống, kết hợp rừng biển như vậy. Người ở đồng bằng trồng lúa cung cấp cho cả
hai vùng núi, biển. Như thế mà bảo ta quay lưng lại với biển thì lạ thật.
Tranh vẽ thương cảng Hội An xưa. Ảnh: Internet.
*Không
quay lưng với biển nhưng cũng có ý kiến cho rằng chúng ta chỉ chờ người ta đến
chứ không tự tìm đường đi xa…
-Thời gian gần đây có thể như vậy,
nhưng trước đây Việt Nam có nhiều thương cảng rất nổi tiếng. Hội An là một
thương cảng được UNESCO công nhận với tư cách là một thương cảng quốc tế. Tôi
sang Nagasaki có thấy giới thiệu về thuyền Quảng Nam. Thậm chí, chúa Nguyễn
Phúc Nguyên còn cho cả một cô con gái sang Nagasaki lấy chồng- ông Araki Sotaro, thực tế là một nhà buôn lớn. Ở Nagasaki- một cảng lớn của Nhật Bản còn có
một đội ngũ lớn gọi là tông kinh thông sự. Tông
kinh thông sự là người phiên dịch tiếng Việt Nam, nghĩa là phiên dịch cho
người ở cảng.
*Như
vậy, có nghĩa là chúng ta đã làm chủ các đảo ở biển Đông từ rất sớm?
Đúng thế. Tôi từng có bài trên
tạp chí Nghiên cứu lịch sử về điều này. Từ thời kỳ vua Lý Anh Tông, lúc đầu ông
lập hành dinh trại Yên Hưng, sau đó mở ra trại Vân
Đồn. Sau đó, chính ông là người tổ chức các cuộc điều tra khảo sát, vẽ bản đồ
các vùng biển đảo, quản lý khai thác biển từ giữa thế kỷ 12.
Đến thời Nguyễn, khi thành lập
hải đội Hoàng Sa, các chúa Nguyễn vẫn thưởng tiền cho những người vẽ bản đồ
vùng biển này. Với Hoàng Sa, Trường Sa, vua Gia Long đã chiếm tất cả các đảo,
thậm chí là người duy nhất đặt lá cờ của mình lên trên các vùng Hoàng Sa, Trường
Sa. Gia Long là vị vua có một sự nghiệp lẫy lừng trên biển. Ông còn mời hải
quân Pháp xây dựng những hạm đội hùng dũng. Vua Quang Trung bị đánh tan tác
cũng trên biển cả. Chúng ta còn có hẳn chiến lược biển đảo thời Tây Sơn đấy.
*Ngoài
Chămpa, Phù Nam chúng ta còn có điều gì đáng nói về khai thác biển nữa, thưa
ông?
-Có chứ, Hà Tiên chẳng hạn.
Chúng tôi nghiên cứu Hà Tiên dựa trên rất nhiều tư liệu nước ngoài và thấy đây
là một ví dụ về khai thác biển vô cùng ghê gớm. Nó cung cấp lúa gạo cho toàn bộ
Đông Nam Á, chưa kể là điểm trung chuyển thiếc cực lớn.
Điều thú vị là sản xuất lúa gạo
ở đồng bằng sông Cửu Long, sản xuất thiếc ở Bangka và sự bùng nổ thương mại giữa
Hà Tiên và Quảng Đông có mối liên hệ chặt chẽ với nhau trong cùng một thời kỳ.
Vào những năm 1760-1780, sản xuất thiếc ở Bangka đạt đến đỉnh cao- trở thành một
yếu tố thúc đẩy thương mại ở Hà Tiên và Đàng Trong. Hà Tiên với vị trí chiến lược
bên bờ vịnh Thái Lan đã tận dụng những lợi thế của mình để trở thành điểm trung
chuyển chủ yếu của các hàng hóa như lúa gạo, thiếc cung cấp cho các thị trường
Đông Nam Á và Trung Hoa.
Ngoài ra, Nam Bộ tuy mới khai
phá thế kỷ 17, nhưng cuối thế kỷ đó đã trở thành một vùng đất trù phú phát triển
mạnh với 4 trung tâm lớn. Chúng cũng đồng thời là 4 trung tâm kinh tế hàng hóa
lớn, 4 trung tâm giao thương quốc tế lớn. Đó là: Cù lao Phố, Bến Nghé Sài Gòn,
Mỹ Tho và Hà Tiên. Nếu dân ta chỉ biết cày ruộng không thôi thì làm sao phát
triển được như thế này.
Đua thuyền trong ngày hội nghề cá 1/4 ở Lý
Sơn. Ảnh: Internet.
*Nghĩa
là, theo ông, người Việt Nam là dân tộc hướng biển ?
-Rất lưu ý phân biệt người Việt
và người Việt Nam. Người Việt thì có thể có một bộ phận nhạt biển. Còn người Việt
Nam lại hướng biển. Người ở vùng đồng bằng sông Hồng cũng đứng trước biển đấy
nhưng biển đó là vịnh, chỉ như cái ao thôi. Nhưng còn miền Trung, miền Nam mà
không vươn ra biển thì chết, cho nên người ta buộc phải vươn ra biển.
Cũng phải nói, đứng trước biển
là vô cùng gian nan. Như Nhật Bản chẳng hạn, một cơn sóng thần có thể xóa đi
nhiều thứ. Nhưng phải chấp nhận, bởi đó chính là lẽ sống. Mới đây, tàu bị cắt
cáp là thế, ra biển gian nan là thế, dân Lý Sơn vẫn đi biển vì đó là lẽ sống của
người ta. Chẳng nhẽ ngồi nhà mà chết. Nói thế để thấy, người dân gắn với biển rất
mạnh. Nếu quay lưng lại với biển, làm sao trong ca dao lại có câu: Trường Sa đi có về không/ Lệnh vua sai phái
quyết lòng ra đi. Có lễ khao lề thế lính Hoàng Sa vì sao, vì biết ra ngoài
đó 90% là chết. Nhưng họ vẫn đi vì đó là quê hương, là lẽ sống./.