WASHINGTON – Trong một cuốn sách do phòng thông tấn Viện Brookings xuất bản gần đây, giáo sư Trung Quốc Hà Hoài Hoành (He Huaihong) đề xuất những nguyên tắc xử thế xã hội mới cho một xã hội mà nhiều nhà quan sát, cả trong và ngoài Trung Quốc, đều cho rằng đang trong tình trạng khủng hoảng về đạo đức.
Với vai trò là một sử gia, nhà đạo đức học, nhà phê bình xã hội, và là một người bảo vệ hết mực của Nho giáo, giáo sư Hà đề ra một khuôn khổ tri thức để hướng dẫn hành vi của người dân và khôi phục lại những nguyên tắc xử thế xã hội để Trung Quốc có thể đứng ngang hàng với các quốc gia khác mà không hổ thẹn. Giáo sư He đã phát biểu tại Viện Brookings vào ngày 6 tháng 11 về cuốn sách mới của mình, “Đạo đức xã hội ở một Trung Quốc đang thay đổi: tình trạng mục nát về tinh thần và sự tỉnh thức của đạo đức?”
Ông Hà Hoài Hoành là giáo sư triết học tại Đại học Bắc Kinh ở Bắc Kinh. Cuốn sách gồm 19 bài tiểu luận, ngoại trừ hai bài, còn lại thì đều được viết trong khoảng thời gian từ năm 2002 đến 2013, và nay đã được hiệu chỉnh cho in sách
“Hiện nay, chúng tôi có vấn đề khá nghiêm trọng về đạo đức trong xã hội Trung Quốc. Vấn đề cơ bản là chúng tôi thiếu sự tín nhiệm cơ bản và chúng tôi thiếu sự tử tế”, ông He nói thông qua người phiên dịch tiếng Anh.
Ông Hà Hoài Hoành (He Huaihong), giáo sư triết học tại Đại học Bắc Kinh ở Bắc Kinh, thảo luận về cuốn sách mới của mình, “Đạo đức xã hội ở một Trung Quốc đang thay đổi” và những ý tưởng của ông về việc xây dựng lại nền đạo đức xã hội ở Trung Quốc. Ông phát biểu tại Viện Brookings, vào ngày 6 tháng 11 năm 2015. (Gary Feuerberg / The Epoch Times)
Lòng tin của nhân dân đối với các nhà lãnh đạo chính trị là điều đặc hữu đặc biệt. “Dù chính phủ nói gì đi nữa, người dân không tin chút nào. Ngay cả khi những điều họ nói là sự thật, người dân vẫn không tin,” ông Hà nói. Chính các thành viên của đảng Cộng sản và các quan chức nhà nước cũng không tin, ông nói.
“Chủ đề về sự bại hoại về tinh thần và sự thiếu niềm tin ở Trung Quốc ngày nay là những chủ đề không nhạy cảm và chắc chắn không phải điều cấm kỵ về chính trị ở Trung Quốc,” Lý Thành (Cheng Li), giám đốc của trung tâm Trung Quốc L. Thornton John tại Brookings, người đã giới thiệu giáo sư Hà nói.
Trong phần giới thiệu cuốn sách, ông Lý cung cấp một danh sách dài những thực tế đã lan rộng để minh họa cho những vấn đề đạo đức nghiêm trọng: “gian lận thương mại, gian lận thuế, lừa gạt tài chính, các công trình xây dựng chất lượng kém và đầy nguy hiểm, các sản phẩm giả, sữa nhiễm độc, bánh mì độc, thuốc độc, và sự suy giảm đạo đức nghề nghiệp trong giáo viên, bác sĩ, luật sư, các nhà sư Phật giáo, và đặc biệt là trong các quan chức chính phủ.”
Giáo sư Hà viết rằng tệ tham nhũng của các quan chức chính phủ không có giới hạn, tới tận cấp cao nhất. Ngay chỉ “trưởng thôn, thị trưởng các thị trấn, các nhà quản lý ngân hàng địa phương đã có thể tích được hàng chục hoặc thậm chí hàng trăm triệu nhân dân tệ tiền hối lộ. Một trưởng văn phòng huyện có thể sở hữu hàng chục ngôi nhà.”
Có … sự thờ ơ rộng khắp trong cư xử với những người khác, sự thiếu quan tâm đối với tính mệnh đồng loại, đối với sự đúng mực chung và với luật pháp.
Đạo đức xã hội trong một Trung Quốc đang thay đổi: Sự băng hoại về tinh thần và sự thức tỉnh về đạo đức? (2015)
Giáo sư Hà đặc biệt lo lắng về việc sự tử tế trong xã hội Trung Quốc đang bị mai một. Trong bài nói chuyện của mình, ông đã kể rằng nếu mọi người nhìn thấy một người già bị ngã, rất nhiều người sẽ không dám đỡ dậy vì sợ bị tống tiền. Họ có thể sẽ phải trả các hóa đơn y tế. Trong cuốn sách, ông kinh hoàng về việc một một đứa trẻ hai tuổi bị hai chiếc xe đâm phải, rồi bị hàng chục người qua lại làm ngơ.
“Đã có nhiều tai nạn liên quan đến xe buýt chở trẻ em mẫu giáo; khi các xe đâm nhau, người qua đường không cứu các nạn nhân mà thay vào đó lại ăn cắp hàng vận chuyển”, ông viết trong bài luận thứ tám “Khủng hoảng đạo đức trong xã hội Trung Quốc”.
“Có … sự thờ ơ rộng khắp trong cư xử với những người khác, sự thiếu quan tâm tới đời sinh mệnh đồng loại, với sự tử tế nói chung, và với luật pháp,” ông Hà đã viết.
Cách mạng Văn hóa
Giáo sư Hà đưa ra nhiều tư liệu lịch sử về sự bại hoại tinh thần, nhưng không cái nào hơn được thời Cách mạng Văn hóa (1966-1976) khi đất nước rơi xuống đáy của sự suy đồi đạo đức. Chiến dịch “đả tứ cựu” – tư tưởng cũ, văn hóa cũ, phong tục cũ, và thói quen cũ – khiến cho đạo đức truyền thống như “chỉ mành treo chuông.”
“Việc đả phá đó bao gồm việc tiêu hủy nhiều cuốn sách, các di vật, các di tích lịch sử và cổ đại. Những ngôi mộ của một số nhân vật lịch sử tôn kính bị phá huỷ, và thậm chí đôi khi hài cốt của họ bị đào lên. … trẻ em được lệnh phải báo cáo về gia đình chúng và thậm chí đôi khi còn tham gia vào việc đánh đập các thành viên của gia đình mình. … Chính trị hoàn toàn thay thế đạo đức. Tiêu chí duy nhất của việc đúng hay sai về đạo đức là lòng trung thành với nhà lãnh đạo chính trị, Mao Trạch Đông.”
Hạt nhân của cuộc Cách mạng Văn hóa là Hồng vệ binh, đỉnh cao là trong hai năm đầu tiên từ 1966 đến 1968, khi đó “đất nước thực sự lâm vào tình trạng hỗn loạn.” Những người này đã bị giải tán sau tháng 7 năm 1968 khi Mao đẩy hầu hết bọn họ về nông thôn. Ông đã trở thành một hồng vệ binh lúc 12 tuổi và đã chứng kiến một số hoạt động và bạo lực cực đoan. Ông cho biết ông chỉ ở bên rìa, chủ yếu là một người quan sát.
Một đặc tính quan trọng của phong trào Hồng vệ binh là “khuynh hướng bạo lực.” Một trong những khẩu hiệu được ưa chuộng của nó là: “khủng bố đỏ vạn tuế!” Ông mô tả một sự cố trong cuốn sách khi ông khiếp sợ về tình trạng “bạo lực bừa bãi”
“Đạo đức nhường chỗ cho chính trị,” ông nói. Từ sự sụp đổ của triều đại nhà Thanh, cuộc chiến tranh với Nhật Bản, nhiều giá trị được du nhập vào từ Liên Xô và Stalin, “Trung Quốc trong thế kỷ 20 đã trải qua một sự đảo ngược hoàn toàn về các giá trị truyền thống cổ xưa của chúng tôi.”
Trong những lời chỉ trích khắc nghiệt của ông về Hồng vệ binh, ông quy tội cho Mao và bào chữa cho Đảng Cộng sản Trung Quốc. Nhưng sự chỉ trích đảng Cộng sản không bao giờ rõ ràng, mà nằm dưới bề mặt. Ông đề cập đến 100 năm hỗn loạn trước 30 năm kinh tế thị trường vừa qua, theo ông đã để lại một di sản đó là sự hoài nghi. Những lời kêu gọi đòi bình đẳng ở thế kỷ trước phải được kết hợp chặt chẽ trong việc khôi phục lại những nguyên tắc đạo đức, ông nói, nhưng “những lý thuyết chiến tranh giai cấp cực đoan và triết lý của cuộc xung đột không mang lại lợi ích cho ai không phải là di sản mà chúng ta nên chấp nhận (trang 77),” ông Hà viết, đề cập đến các học thuyết nền tảng của đảng cộng sản.
Không trực tiếp đề cập đến đảng cộng sản Trung Quốc, ông đã viết rằng hệ tư tưởng cũ đã phát triển thành một lý thuyết về cách mạng, mà không phải là một lý thuyết về quản trị. “Nó bắt đầu bằng việc nhập khẩu từ nước ngoài và trong những giai đoạn đầu tiên liên quan rất nhiều đến việc tấn công những truyền thống văn hóa của Trung Quốc. Ông cho biết ngay cả những tư tưởng chính trị gần đây, chẳng hạn như “xã hội hài hòa”, thì “luôn luôn là những tư tưởng quá mức và lạc lõng với thực tế của đời sống Trung Quốc.”
Ông cho biết người dân Trung Quốc mới chỉ thoát khỏi một “thời kỳ quá độ rung chuyển”, và dù hiện nay đang yên ổn, “chúng ta phải liên tục cảnh giác đề phòng tình trạng hỗn loạn quay trở lại.” Vì vậy, có một nhu cầu cấp thiết về xây dựng một xã hội kiểu mới và “bước đầu tiên trong quá trình đó là đặt những nền tảng luân lý vững chắc,” ông viết.
Biến Khổng Tử thành ma quỷ
Là một học giả Nho giáo, giáo sư Hà mô tả sự mất gốc về “tinh thần” của văn hóa truyền thống khi, trong phần sau của thời kỳ này, các nhà văn, những người trước đây là những người ủng hộ Nho giáo, lại tham gia vào các cuộc tấn công nho giáo.
“Trong những người bình thường, Nho giáo, trường Nho giáo, nghi lễ Nho giáo, và nguyên tắc luân lý Nho giáo trở thành từ ngữ xấu xa. Ngày hôm nay [2013] vẫn có thể cảm nhận được những ảnh hưởng của việc biến thành ma quỷ đó, và tác hại mà nó gây ra cho đạo đức xã hội không hề quá phóng đại.”
Không chỉ đám Hồng vệ binh cuồng tín và quá khích, tổn thất về giáo dục của cả một thế hệ trong cuộc Cách mạng Văn hóa, mà cả đạo đức truyền thống cũng bị ảnh hưởng trong 30 năm qua do sự bùng nổ của nền kinh tế Trung Quốc. “Đạo đức lại bị chôn vùi một lần nữa bởi kinh tế và kinh tế thị trường”, ông He nói. “Đó là lý do chính làm chúng tôi vấp phải những vấn đề đạo đức này ở Trung Quốc ngày hôm nay,” ông nói tại viện Brookings.
Khuôn khổ đạo đức xã hội mới
Giáo sư Hà cố gắng tổng hợp những nguyên lý đạo đức cũ đã từng được dùng trong 3000 năm tính đến kỷ nguyên hiện đại. Ông dẫn dắt người đọc trong bài luận đầu tiên, “Những nguyên tắc mới: Hướng tới một khuôn khổ mới của đạo đức xã hội Trung Quốc,” thông qua một khóa học nhỏ về Nho giáo.
Điểm khởi đầu của ông là Mạnh Tử, người nổi tiếng nhất và có ảnh hưởng nhất trong số những môn đệ của Khổng Tử. Mạnh Tử tin vào lòng tốt bẩm sinh của con người. “Nhân chi sơ tính bản thiện,” ông Hà viết, trích lời Mạnh Tử.
Giáo sư Hà coi đó là “những đức tính không thay đổi” từ điển cổ và cho rằng chúng có thể được áp dụng cho thời kỳ hiện đại: Nhân, nghĩa, lễ, trí, tín. Năm đức tính này vẫn còn giá trị và cần cách giải thích mới, ông viết.
Lối nói khoa trương rỗng tuếch lan khắp nơi. … Trung Quốc phải liên tục đối mặt với sự giả dối; chúng ta đã quen với nó.
Một ví dụ theo đó là lòng nhân từ có thể được xem như là nguồn gốc của đạo đức. Khi lòng từ bi bị các nhân tố bên ngoài làm yếu đi, nó không dẫn dắt được đạo đức nữa, như sự nhẫn tâm chung ta thấy trong các ví dụ ngày nay được đưa ra ở trên. Lễ đòi hỏi tận tâm chu đáo. “Kiềm chế cảm xúc là điều kiện tiên quyết cho việc cư xử đúng mực”, và có nghĩa là hạn chế những ham muốn của chúng ta, đặc biệt là ham muốn vật chất, ông Hà nói. Trí huệ là nhận ra điều chính và “đánh giá đạo đức bằng ý chí và trí huệ … bao gồm cả trí huệ để thấy được sự trung dung và theo đuổi con đường trung đạo.”
Một sự vận dụng rất hấp dẫn của tư tưởng Nho giáo được gọi là “chính danh”. Giáo sư He nói rằng những ý thức hệ tư tưởng chính trị cũ là không đồng bộ với thực tế xã hội. “Những lời khoa trương rỗng tuếch lan tràn khắp nơi,” ông viết. Niềm tin xã hội, đặc biệt là giữa chính quyền và công chúng, rất căng thẳng, kích động một cuộc khủng hoảng lòng tin. Giáo sư He nói rằng người Trung Quốc “phải liên tục đối mặt với sự giả dối; chúng ta đã quen với nó.”
Ví dụ, “những viên chức” cai quản được bổ nhiệm làm “công chức” tạo ra một sự phân cách giữa danh nghĩa và thực tế ở Trung Quốc ngày nay. Các quan chức sử dụng quyền lực của mình một cách vô trách nhiệm và vô đạo đức, dẫn đến “sự giận dữ chung chưa từng có và sự thù hận đối với các quan chức cũng vậy.” Phương thuốc sửa chữa: “các công chức hãy là các công chức” chính danh, chính thức.
Những nguyên tắc đạo đức mới khác với nền đạo đức cũ theo một chiều hướng quan trọng. Mối quan hệ cũ giữa người cai trị và người dân có nghĩa là đặt ra luật lệ cho các thần dân và các thần dân thực hiện nghĩa vụ của họ với người cai trị. Ngày nay, người có địa vị cao phải làm tròn bổn phận của mình với những người thân phận thấp kém và chịu trách nhiệm trước “các công dân”. Các chính trị gia “phải chấp nhận nhân dân như chủ nhân cốt yếu và tối hậu của họ,” ông viết. Ông xem việc này như sự thay đổi lớn nhất giữa nền đạo đức cũ và mới. Ông viết rằng sẽ rất khó khăn và lâu dài để Trung Quốc, căn cứ vào trạng thái hiện tại, trở thành một nền dân chủ pháp trị, nhưng đó là hướng đi lịch sử mà Trung Quốc sẽ phải đi theo.