Hai trong ba đòn bất ngờ mà tổng thống đắc cử Mỹ Donald Trump dành cho Trung Quốc trong tuần qua là Đài Loan. Nếu so với những tuyên ngôn khi tranh cử thì việc ông Trump chọc ngoáy vào vấn đề “một nước Trung Hoa” chả liên quan gì. Có phải ông Trump đang nuốt lời hứa với cử tri Mỹ là sẽ tăng thuế với hàng nhập khẩu của Trung Quốc hay ông đang dùng kế “Giương Đông kích Tây” để buộc Trung Quốc phải chấp thuận yêu cầu của mình?
Ngày 2/12, ông Trump điện đàm với bà Thái Anh Văn suốt hai tiếng đồng hồ
Trả lời phỏng vấn đài truyền hình Mỹ Fox News ngày 11/12, Tổng thống đắc cử Mỹ Donald Trump ra dấu hiệu cho thấy ông sẵn sàng đối đầu với Trung Quốc, đồng thời, ông cũng đặt dấu hỏi về việc liệu Mỹ có nên tiếp tục quan điểm bấy lâu nay về việc Đài Loan là một phần của chính sách “một Trung Quốc” hay không.
Đây là lời biện luận cho việc ông Trump đã có cuộc điện đàm trước đó với người đứng đầu chính quyền Đài Loan, Thái Anh Văn.
Theo ông Trump, Trung Quốc đã không hợp tác một cách thỏa đáng với Mỹ, vậy tại sao Washington phải tôn trọng những yêu sách của Bắc Kinh. Ông nói: “Tôi rất hiểu chính sách một nước Trung Hoa, nhưng tôi không biết phải chăng chúng ta cảm thấy bị ràng buộc bởi chính sách này, trừ phi chúng ta có sự trao đổi với Trung Quốc trên các hồ sơ khác, ví dụ như thương mại.
Trung Quốc đã gây khó khăn cho chúng ta như phá giá đồng tiền quốc gia, đánh thuế đối với hàng nhập khẩu của Mỹ vào Trung Quốc trong khi chúng ta lại không đánh thuế hàng hóa của Trung Quốc, xây dựng một pháo đài khổng lồ ở Biển Đông (mà lẽ ra họ không được làm như vậy).
Và nói thẳng ra, họ chẳng giúp gì chúng ta trong hồ sơ Triều Tiên. Chính quyền Bình Nhưỡng lại có vũ khí hạt nhân. Trung Quốc có thể giải quyết được vấn đề này, nhưng họ không hề giúp chúng ta. Do vậy, tôi không muốn Trung Quốc chỉ đạo các hành động của tôi”.
Động thái mới của Tổng thống đắc cử Mỹ trong quan hệ với Trung Quốc đã khiến Bắc Kinh phật lòng. Hôm 12/12, Bắc Kinh đã lên tiếng “rất quan ngại” về tuyên bố của tổng thống đắc cử Donald Trump. Theo AFP, trong cuộc họp báo tại Bắc Kinh, phát ngôn viên Bộ Ngoại Giao Trung Quốc Cảnh Sảng cảnh báo, nếu Washington không tôn trọng nguyên tắc “một nước Trung Hoa”, thì quan hệ Trung-Mỹ sẽ không thể phát triển lành mạnh, đều đặn, và không thể có hợp tác song phương trong những lĩnh vực quan trọng.
Trong gần 40 năm qua, Mỹ cam kết tôn trọng nguyên tắc “một nước Trung Hoa”, và Bắc Kinh coi đây là một trong những lợi ích cối lõi của Trung Quốc. Đại diện Bộ Ngoại giao Trung Quốc nhấn mạnh, “vấn đề Đài Loan liên quan chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Trung quốc. Vấn đề này liên quan đến những lợi ích cơ bản của Trung Quốc. Việc tôn trọng nguyên tắc một nước Trung Quốc là nền tảng của sự phát triển quan hệ Mỹ-Trung”.
Trước đây khi ông Trump đắc cử Tổng thống Mỹ, hầu hết các nhà quan sát đều đánh giá rằng với thiên hướng dân túy, ông Trump sẽ chỉ chăm chăm cho nước Mỹ đúng như tuyên ngôn tranh cử “làm cho nước Mỹ trở lại vĩ đại”. Những tuyên bố sẽ xóa bỏ các hiệp định thương mại giữa Mỹ và phần còn lại của thế giới như TPP hay NAFTA và thông báo về đường hướng ngoại giao mới của ông Trump đã cho thấy điều đó.
Hôm 6/12, tổng thống tân cử Mỹ đã trình bày chính sách quân sự mới của Washington. Ông Trump tuyên bố là Mỹ “sẽ ngưng tìm cách lật đổ các chế độ nước ngoài mà Mỹ không biết gì về họ cũng như không có liên can gì với họ”. Thay vào đó, Mỹ sẽ tập trung vào cuộc chiến tiêu diệt khủng bố IS. Tổng thống tân cử của Mỹ đề nghị hai ưu tiên cho chính sách quân sự mới của Washington: thay vì chi tiêu cho chiến tranh, chính phủ mới sẽ huy động đầu tư vào hạ tầng cơ sở (đường xá, cầu cống, phi trường). Thứ hai là gia tăng ngân sách cho quân đội đang bị thiếu hụt.
Theo Donald Trump, ông không để cho khả năng tác chiến của quân đội Mỹ bị suy yếu vì phải “chiến đấu ở nhiều nơi” trên thế giới mà lẽ ra không cần tham chiến. Cuối cùng, Donald Trump trấn an các quốc gia đồng minh rằng Mỹ sẽ củng cố quan hệ thân hữu truyền thống cùng lúc tìm thêm bạn mới. Theo ông, chính sách “can thiệp và gây xáo trộn” phải chấm dứt.
Đây là lần đầu tiên một tổng thống Mỹ từ bỏ chính sách can thiệp vào công việc nội bộ của nước khác, điều mà bao chính phủ Mỹ đã làm trong suốt mấy thập kỷ qua.
Những tuyên bố và hành động trên của ông Trump đã khiến giới phân tích cho rằng ông sẽ giúp Trung Quốc trở thành siêu cường. Còn nhớ sau khi ông Trump tuyên bố sẽ xóa bỏ Hiệp ước TPP thay thế bằng những hiệp ước mậu dịch tự do với từng nước một vào ngày 21/11/2016, Bắc Kinh không còn giấu giếm ý định, cho rằng chỉ có thị trường Trung Quốc rộng lớn, đầy tiềm năng mới là đối thủ cạnh tranh với Mỹ. Một ngày sau thông báo của ông Trump, Chính phủ Trung Quốc thông báo ý định khởi động các cuộc đàm phán về “một đối tác kinh tế toàn bộ khu vực”, với 9 nước châu Á và châu Đại Dương trong đó đặc biệt có Nhật, Ấn Độ, Hàn Quốc, Úc. Bắc Kinh cũng ngỏ ý sẽ ký được hiệp định trong thời gian sớm nhất.
Nhìn rộng hơn, vũ khí kinh tế trong chính sách xoay trục sang châu Á của Mỹ dưới thời ông Trump coi như tan thành mây khói. Các nước trong khu vực Đông Nam Á nhắc đến chiến lược châu Á của Mỹ với một cảm xúc thất vọng pha lẫn sự châm biếm. Đối với nhiều quốc gia, chính sách này giờ chẳng khác nào như là một “chiếc thùng rỗng”. Một không khí hoài nghi bao trùm trên toàn bộ khu vực. Các nhà hoạch định chính sách quốc phòng bắt đầu ngờ vực khả năng Mỹ tiếp tục duy trì các chiến dịch tuần tra trên Biển Đông để bảo vệ cái nguyên tắc gọi là tự do lưu thông hàng hải, đồng thời ngăn chặn đà tiến của Trung Quốc trong khu vực.
Nhưng trong hai động thái tiếp sau đó, Trung Quốc đã hoàn toàn bị bất ngờ. Cuộc điện đàm với lãnh đạo Đài Loan ngày 2/12/2016, và sau đó là tin nhắn trên mạng Twitter của ông Trump cực lực đả kích Trung Quốc và nhất là đã nhắc đến việc Trung Quốc hoành hành tại Biển Đông.
Theo báo Le Monde, trong 3 hành động (điện đàm với lãnh đạo Đài Loan, tuyên bố xem xét lại chính sách “một Trung Quốc” và tiếng tố cáo việc Bắc Kinh “xây một khu phức hợp quân sự lớn giữa Biển Đông”, thì lời nhắc đến Biển Đông mới là cú điểm huyệt đau điếng nhất đối với Trung Quốc. Một chuyên gia Học viện Quan hệ Quốc tế thuộc Viện Khoa Học Xã Hội Thượng Hải nhận xét: “Việc đề cập đến Biển Đông là một cú sốc”.
Theo Le Monde, Bắc Kinh bắt đầu nhận ra rằng quả thực ông Trump rất bị ảnh hưởng của các học giả hay chính khách trong đảng Cộng hòa rất có ác cảm với sự vươn lên của Trung Quốc. Một ví dụ được tờ báo Pháp nêu bật là ông Peter Navarro, cố vấn cho ông Trump về các vấn đề thương mại trong chiến dịch vận động tranh cử. Nhân vật này là tác giả một quyển sách đả kích gay gắt chủ nghĩa quân phiệt Trung Quốc, xuất bản năm 2015 dưới tựa đề “Ngọa hổ: Chủ nghĩa quân phiệt Trung Quốc có ý nghĩa ra sao đối với thế giới”. Trong một bài biên khảo trên chuyên san The National Interest tháng 7/2016 với tựa đề “Mỹ không thể bỏ rơi Đài Loan”, ông Navarro viết: “Trước các hành vi xâm lược của Trung Quốc ở Biển Đông và Biển Hoa Đông, đã đến lúc Mỹ phải dấn thân mạnh hơn nữa vào việc hiện đại hóa khả năng phòng thủ của Đài Loan”.
Với Mỹ, quan hệ kinh tế-quân sự và chính trị Đài Loan chẳng đáng gì nhưng với Trung Quốc, Đài Loan là vấn đề toàn vẹn lãnh thổ và Bắc Kinh khó lòng bỏ qua nếu ai chọc ngoáy vào nó.
Việc ông Trump bất ngờ dùng lá bài Đài Loan để trêu tức Trung Quốc thực ra là nhằm mục đích khác. Thứ nhất, chủ nhân mới của Nhà Trắng cho Trung Quốc biết rằng ông đang nắm trong tay “tử huyệt” của Bắc Kinh. Thứ hai, từ đây ông sẽ đặt điều kiện với Trung Quốc trên nhiều vấn đề khác như kinh tế hay vấn đề Biển Đông.
Nhưng liệu chính quyền Bắc Kinh có để cho ông Trump nắm điểm yếu? Với giới lãnh đạo Trung Quốc hiện nay, nỗi khó khăn nhất là chưa thể tiên đoán Trump sẽ làm gì! Không biết là ông Trump có thực hiện việc trừng phạt hàng hóa Trung Quốc như lời hứa tranh cử hay sẽ can thiệp quân sự để bảo vệ đồng minh ở châu Á.
Trên tờ Hoàn Cầu Thời Báo ngày 6/12, Thời Ân Hoằng, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Mỹ tại Đại học Nhân Dân Bắc Kinh đã kêu gọi: “Hành động của ông Trump đã nhắc nhở giới truyền thông, giới nghiên cứu và người dân chúng ta là có lẽ chúng ta đã có cái nhìn quá tích cực về chính sách Trung Quốc trong tương lai của ông Trump”.
Về mặt chính thức, chỉ có giới truyền thông Trung Quốc là to tiếng còn Bắc Kinh vẫn chưa có phản ứng cấp cao gì đối với cuộc điện đàm giữa ông Trump với bà Thái Anh Văn, hay với tuyên bố chỉ trích hành động của Bắc Kinh ở Biển Đông, cũng như việc ông tuyên bố xem xét lại nguyên tắc một nhà nước Trung Quốc.
Theo giới quan sát, nếu có chiến tranh kinh tế và quân sự thì cả Mỹ lẫn Trung Quốc đều thiệt hại. Cho nên, nước đi tốt nhất của Bắc Kinh bây giờ là nhẫn nhịn. Ít nhất, cho tới sau ngày đại hội đảng thứ 19, năm 2018 sẽ tính sau. Hơn nữa, lãnh đạo Trung Quốc hy vọng ông Trump là một doanh nhân, tuy nói hùng hổ nhưng sẽ tính toán lợi hại. Kinh tế Mỹ và Trung đang ràng buộc với nhau và với hàng trăm nước khác, không ai muốn “gây chiến” làm cho kinh tế cả thế giới sụp đổ!
Nhưng nếu Trump nói và làm quá khi vào Nhà Trắng thì sao? Theo kinh nghiệm của giới ngoại giao, ông Trump có nói gì thì sẽ có ông phó tổng thống nói lại, không sao cả! Nếu ông Trump làm gì thì sẽ có giới kinh doanh phản ứng và Quốc hội Mỹ sẽ can thiệp làm dịu bớt. Tức là khó xảy ra những biến cố lớn ngoài tầm kiểm soát. Cứ như thế thì Bắc Kinh không lo ngại gì mà không im lặng chờ đợi, không lo đối đầu với ông Trump mà chú tâm chuẩn bị cho đại hội đảng thứ 19. Ðối phó với Mỹ là chuyện lâu dài, uy quyền ở trong nước thì 5 năm nữa sẽ hết, cần được củng cố gấp!