Ngày 10/1 Hội nghị thượng đỉnh Hợp tác Lan Thương-Mekong lần thứ hai, do Campuchia và Trung Quốc đồng tổ chức, dự kiến sẽ phê chuẩn Kế hoạch Hành động 5 năm để thi hành hợp tác và các dự án phát triển, cũng như thông qua Tuyên bố Phnom Penh nêu bật ý chí chính trị của các nước về việc hợp tác trong nhiều lĩnh vực.
Những ngư dân sống dọc theo sông Mekong ở Campuchia (Ảnh: Getty).
Khởi nguồn từ Trung Quốc, sông Mekong (Trung Quốc gọi là Lan Thương), chảy qua các nước Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia, và Việt Nam. Theo thông tin mới nhất có tới hơn 60 triệu người sống lệ thuộc vào dòng sông này và những phụ lưu của nó cho thực phẩm, nước, giao thông và những mặt khác trong đời sống thường nhật của họ.
Trong những năm qua Trung Quốc tăng cường đầu tư dọc theo dòng sông này thông qua việc xây dựng những đập thủy điện siêu lớn. Điều này đã phát sinh những lo ngại về tổn hại sinh thái từ các nhà vận động vì môi trường và quan chức chính phủ các nước, trong đó có Việt Nam.
Việc Việt Nam đạt đồng thuận với Trung Quốc và các nước khác về dự thảo Kế hoạch 5 năm, bao gồm xây dựng các đập thủy điện và các dự án khác, cho thấy các dự án gây tranh cãi nhất đã được loại bỏ. Từ đây Việt Nam có thể tận dụng vị thế của mình trong cơ chế Hợp tác Mekong để thương thuyết ở thế đối đẳng với Trung Quốc.
Theo ông Brian Eyler, Giám đốc chương trình Đông Nam Á của Trung tâm Stimson, một viện nghiên cứu chính sách ở Washington: Đó là một nền tảng mà ở đó Việt Nam có thể đạt được sự đối đẳng trong các cuộc thảo luận chung. Bởi vì trái ngược với Ủy hội Sông Mekong, nơi Trung Quốc không tham gia, đây là một nền tảng đa phương mà ở đó Việt Nam có vị thế ngang bằng với Trung Quốc. Nó có thể được dùng vì mục đích lên kế hoạch và cho những nghiên cứu phân tích và mang tính kỹ thuật mà có thể làm lợi hơn cho các nước hạ nguồn so với đường hướng hiện thời là xây đập thủy điện trên sông vì lợi ích thương mại.
Năm 2016 Việt Nam đã phải hứng chịu đợt hạn hán nghiêm trọng nhất trong 90 năm qua. Các chuyên gia nói Trung Quốc phần nào chịu trách nhiệm về tình trạng này. Lý do đã rõ như ban ngày, vì các đập chứa nước của Trung Quốc làm tăng tỉ lệ bốc hơi nước ở thượng nguồn.
Ông Eyler nói ông nhận thấy cơ hội của Việt Nam trong cơ chế Hợp tác Mekong là coi nó như một nền tảng để đàm phán và tham gia vào các nghiên cứu về năng lượng và năng lượng nước phù hợp với lợi ích và nhu cầu của Việt Nam.
Thành lập năm 2015, Diễn đàn Hợp tác Lan Thương-Mekong được xem là đối thủ với Ủy hội Sông Mekong vốn đã hiện diện từ hơn 60 năm nay, nhưng Trung Quốc và Myanmar không phải là thành viên. Trong hai năm kể từ khi cơ chế Hợp tác Lan Thương-Mekong được thành lập, Trung Quốc đã tổ chức ba hội nghị bộ trưởng ngoại giao và chi hàng tỉ đôla để hỗ trợ 45 dự án dưới cơ chế này. Các dự án bao gồm các trung tâm nghiên cứu tài nguyên nước và hợp tác về các dự án kết nối, năng lực công nghiệp, thương mại biên giới, nông nghiệp và xóa đói giảm nghèo.
Tham gia Diễn đàn, Việt Nam có thế mạnh trong việc huy động các nguồn lực và đi đầu về một số vấn đề nhất định mà thậm chí Trung Quốc còn không dẫn đầu được.
Nhưng chuyên gia về khu vực Mekong của Trung tâm Stimson cho rằng, điều lo ngại nhất về nền tảng này là nó được nhắm mục tiêu và định hướng theo cách mà sẽ mang về nhiều lợi ích cho Trung Quốc hơn là cho các nước ở hạ nguồn.
“Nó sẽ tận dụng nhu cầu cấp thiết của Trung Quốc để xuất khẩu nguồn lao động dư thừa, vật liệu dư thừa thông qua Kế hoạch Vành đai và Con đường,” ông Eyler nói. Đây cũng là chiến lược phát triển đầy tham vọng của Trung Quốc liên kết Châu Á với Châu Âu, hoặc thông qua những dự án riêng biệt để làm lợi cho Trung Quốc một cách không đồng đều so với các nước ở hạ nguồn. Đáng lo rằng, việc này có thể kiến các nước hạ nguồn bị cuốn vào vòng nợ nần.
Hiện Lào đã vay 6,5 tỉ đôla của Trung Quốc để điện khí hóa một số nơi ở thủ đô Vientiane và nam Lào. Liệu Lào có đủ sức gánh nổi khoản nợ này dù công nhận số tiền giúp đáp ứng một nhu cầu quan trọng cho quốc gia thuộc hàng nghèo nhất Đông Nam Á này.
Việt Nam là một nước hạ nguồn cho nên sẽ chịu thiệt thòi nếu không tham gia vào cơ chế này do Trung Quốc dẫn đầu. Có điều phải luôn giữ độc lập, tự chủ để không sa vào những chiếc thòng lọng của Bắc Kinh.