Bắc Kinh khó có thể thực hiện giấc mộng về tuyến đường sắt xuyên châu Á do nhiều bất cập về mặt kỹ thuật và pháp lý, chiến lược.
Theo tờ The Nation, từ năm 1995, ASEAN đã lên ý tưởng xây dựng tuyến đường sắt kéo dài từ Singapore đến thành phố Côn Minh (tỉnh Vân Nam) của Trung Quốc nhưng dự án này vẫn nằm trên giấy cho đến khi Trung Quốc quyết liệt vào cuộc cách đây vài năm theo khuôn khổ kế hoạch “Vành đai và con đường”.
Ngay sau đó, Trung Quốc vạch rõ kế hoạch xây dựng 3 tuyến chính xuất phát từ Côn Minh: tuyến đông đi qua Việt Nam và Campuchia, tuyến trung qua Lào còn tuyến tây qua Myanmar, rồi từ đó kéo dài đến Thái Lan sang Malaysia và Singapore.
Hiện Trung Quốc vẫn đang đẩy mạnh xây dựng đường ray nối kết Côn Minh với các quốc gia giáp giới. Đối với tuyến đông, đường ray đến khu vực biên giới với Việt Nam đã được xây dựng.
Trong tuyến trung, dự án đường sắt từ Côn Minh đến thủ đô Vientiane của Lào (dài 414 km, tổng kinh phí 6 tỉ USD) đã khởi công và dự kiến hoàn tất vào năm 2020; còn tuyến tây từ Côn Minh đến biên giới với Myanmar sẽ hoàn tất vào năm 2025.
Tuy nhiên, dự án quy mô này lại đang bị đứt đoạn vì thiếu 2 tuyến đường ray quan trọng và tiêu chuẩn kỹ thuật không thống nhất. Cụ thể, tuyến tây thiếu đoạn nối kết Myanmar – Thái Lan, còn tuyến đông không có đường sắt giữa Việt Nam và Campuchia.
Ngoài ra, về mặt kỹ thuật, đa số dự án nâng cấp đường ray ở các thành viên ASEAN vẫn giữ khổ 1m trong khi Trung Quốc sử dụng khổ 1,435m. Campuchia đang xây dựng lại khoảng 600km đường ray. Việt Nam có khoảng 2.000km, Myanmar thì trên 5.000km và Thái Lan là trên 4.000km, tất cả đều dùng đường ray khổ 1m.
Trả lời trên tờ Asia Times, Phó giám đốc Tổng công ty đường sắt Thái Lan (SRT) Voravuth Mala nói rõ: “Các nước ASEAN sẽ không thay đổi khổ đường sắt hiện hữu, một phần là do tốn kinh phí”.
Ngoài lý do tài chính hay quy hoạch, giới quan sát còn đề cập quan ngại của một số nước về chiến lược và an ninh khi thống nhất khổ đường sắt xuyên suốt với Trung Quốc.
Chủ tịch Tổng công ty đường sắt quốc tế Trung Quốc – Dương Trung Dân, cũng thừa nhận tốc độ xây dựng, nâng cấp đường ray, chất lượng xe lửa không đồng đều ảnh hưởng đến khả năng kết nối. Chẳng hạn, xe lửa Trung Quốc và Thái Lan có tốc độ tối đa 250km/giờ, nhưng Lào thì dưới 150km/giờ.
Mặt khác, một số quốc gia ASEAN đã xây xong đường ray xuyên biên giới, nhưng chưa thể đưa vào hoạt động.
Cụ thể, tuyến Thái Lan – Campuchia hoàn tất vào đầu năm 2018 nhưng hai bên vẫn không thể khai thác do chưa đạt được thỏa thuận giao thông đường sắt xuyên biên giới.
Bộ Ngoại giao Thái Lan gần đây lên tiếng khẳng định thỏa thuận với Campuchia phải có những điều khoản tương tự như đã ký với Malaysia và Lào. Tuy nhiên, phía Campuchia luôn yêu cầu điều chỉnh cho phù hợp với tình hình nước này.
Chuyên gia Ruth Banomyong thuộc Đại học Thammasat (Thái Lan) nhận định: “Họ chỉ biết xây trước tính sau mà không hề đàm phán về việc thiết lập hệ thống vận hành chuyến tàu xuyên biên giới.
ASEAN trước tiên phải thông qua thỏa thuận giao thông đường sắt xuyên biên giới cho cả khu vực tương tự như EU rồi mới có thể xét đến kết nối với Trung Quốc”.
Tính đến nay, chỉ mới có dự án Trung Quốc – Lào, Thái Lan áp dụng khổ đường sắt chung. Cụ thể, tháng 12/2016, Lào cũng đã tiến hành khởi công tuyến đường sắt Lào-Trung Quốc đường ray cùng khổ 1.435m, vốn đầu tư khoảng 5,8tỷ USD, với tổng chiều dài hơn 414km chạy từ Thủ đô Viêng Chăn tới biên giới Lào-Trung Quốc.
Dự án đường sắt tốc độ cao đầu tiên của Lào này do Trung Quốc hỗ trợ vốn cũng như thiết kế và thi công trong thời gian dự kiến 4-5 năm.
Sau đó không lâu, ngày 11/7/2017, Chính phủ Thái Lan cuối cùng cũng đã thông qua dự án đường sắt xuyên quốc gia với vốn đầu tư giai đoạn đầu 179,4 tỷ baht (khoảng 5,2 tỷ USD) để xây dựng 253km đường sắt tốc độ cao nối Thủ đô Bangkok với tỉnh Nakhon Ratchasima ở Đông Bắc Thái Lan.
Tuyến đường sắt này cũng là một phần trong dự án lớn hơn kết nối Trung Quốc với các quốc gia Đông Nam Á bằng tàu tốc độ cao, vận tốc trung bình khoảng 200-250 km/h.
Theo đó, các chuyến tàu sẽ di chuyển từ thành phố Côn Minh (tỉnh Vân Nam, Trung Quốc) đi qua lãnh thổ Lào, Thái Lan, Malaysia và Singapore.
Một quốc gia Đông Nam Á khác là Myanmar cũng đang nằm trong kế hoạch triển khai xây dựng tuyến đường sắt nối thành phố Côn Minh chạy xuyên nước này tới bờ biển Ấn Độ Dương.
Các tuyến đường sắt mà Trung Quốc đang triển khai hay đang lên kế hoạch xây dựng với các quốc gia Đông Nam Á cũng như các nước láng giềng khác như Ấn Độ, Pakistan đều nằm trong chiến lược tổng thể “Vành đai, con đường” của nước này.