Hiện nay, dư luận các nước đang đặc biệt quan tâm đến việc Trung Quốc và Philippines thúc đẩy đàm phán song phương về Biển Đông, trong đó có các thỏa thuận về khai thác chung dầu khí. Giới chuyên gia cho rằng tiến trình này đang vấp phải sự chỉ trích mạnh mẽ từ nội bộ, đồng thời khuyến cáo Chính quyền Tổng thống Duterte cần thận trọng tránh rơi vào bẫy chiến lược của Trung Quốc.
Khai thác chung trong tính toán chiến lược của TQ
Biển Đông là vùng biển giàu tài nguyên dầu khí. Theo thống kê, trữ lượng tài nguyên dầu mỏ ở Biển Đông nằm trong khoảng 20 tỷ đến 30 tỷ tấn dầu, và trữ lượng khí gas tự nhiên khoảng 200 tỷ m3. Đây là một trong những bồn trũng chứa dầu và khí đốt lớn nhất trên thế giới. Vì tài nguyên dầu khí là nguồn tài nguyên chiến lược, nên việc khai thác tài nguyên dầu khí trong vùng biển tranh chấp của Biển Đông luôn là mối quan tâm đặc biệt của tất cả các nước liên quan.
Biển Đông có nguồn tài nguyên dầu khí phong phú, song việc đẩy mạnh khai thác dầu khí của các nước gặp khó khăn, phức tạp do tranh chấp về chủ quyền lãnh thổ và trực tiếp là các hành động, tuyên bố đơn phương của Trung Quốc trên Biển Đông. Có thể nói khai thác chung là một tính toán chiến lược trong chủ trương và chính sách bánh trướng toàn Biển Đông của Trung Quốc. Để thực hiện điều này, Trung Quốc đã thúc đẩy và tìm kiếm đạt được các thỏa thuận gần đây giữa Trung Quốc và các nước ASEAN về dự thảo văn bản tham vấn duy nhất của “Bộ quy tắc ứng xử trên Biển Đông” (COC) và hướng lái quan hệ tốt đẹp trong quan hệ Trung – Philippines kể từ cuối năm 2016 với việc thành lập một cơ chế tham vấn song phương trên Biển Đông.
Đối với hai nước Trung Quốc và Philippines, hai bên có các tranh chấp liên quan đến quyền khai thác tài nguyên dầu khí ở khu vực Bãi Cỏ Rong và lưu vực Tây Bắc Palawan. Trong số đó, khu vực Bãi Cỏ Rong nằm hoàn toàn trong phạm vi yêu sách đường “đường đứt đoạn” hay “đường chín đoạn”, ”đường lưỡi bò” phi lý của Trung Quốc ở Biển Đông. Kết quả thăm dò gần đây cho thấy khu vực phía nam của Bãi Cỏ Rong có triển vọng tốt về phát triển dầu khí. Lưu vực Tây Bắc Palawan nằm ở phía Tây Nam của Philippines có tổng diện tích khoảng 30.000 km2. Một phần của lưu vực Tây Bắc Palawan nằm trong phạm vi “đường chín đoạn”, phần còn lại nằm ngoài. Năm 1979, Philippines phát hiện ra mỏ dầu Nido ở khu vực này, và sau đó tiếp tục tìm thấy một số mỏ dầu và khí đốt vừa và nhỏ. Hiện tại, trữ lượng dầu tích lũy tương đương 141 triệu tấn dầu, và trữ lượng địa chất của khí tự nhiên là 129,9 triệu m3.
TQ tranh thủ nhu cầu về năng lượng của Philippines
Có thể nói, Philippines là một quốc gia phụ thuộc nhiều vào nhập khẩu dầu. Trong năm 2016, Philippines đã nhập 78,77 triệu thùng dầu thô, trong khi nước này chỉ sản xuất được 135.000 thùng dầu thô. Để giảm bớt áp lực nhập khẩu năng lượng và loại bỏ sự phụ thuộc quá mức vào thị trường năng lượng quốc tế, chính phủ Philippines đã đẩy mạnh thăm dò tài nguyên dầu khí ở Biển Đông, đồng thời tích cực tìm kiếm sự hợp tác khai thác dầu khí với phương Tây để cùng khai thác tài nguyên dầu khí ở Biển Đông. Philippines luôn coi vùng Tây Bắc Palawan là khu vực thăm dò và khai thác ngoài khơi then chốt và đã đầu tư rất nhiều nguồn lực cho khu vực này, nhưng kết quả thực tế không như mong đợi với rất ít trường hợp thành công. Ví dụ, mỏ khí Malapaya cách 80 km về phía Tây Bắc đảo Palawan thuộc khu vực SC38, do Công ty thăm dò Shell Petroleum Philippines, Công ty Chevron Malapaya và Tổng công ty dầu khí quốc gia Philippines cùng khai thác. Mỏ khí này có trữ lượng khí tiềm năng là 76,5 tỷ m3 (khoảng 550 triệu tấn dầu tương đương), và chính thức được khai thác vào tháng 10 năm 2001 với thời gian khai thác là 25 năm. Đây là dự án khai thác khí đốt thương mại có quy mô lớn nhất trong lịch sử của Philippines. Theo kế hoạch, mỏ khí Malapaya dự kiến sẽ đóng cửa vào năm 2025 do vậy, Philippines đang gấp rút triển khai việc tìm kiếm các mỏ dầu và khí đốt mới. Ngoại trưởng Philippines Kayatano đã tuyên bố với báo chí rằng “mỏ khí Malapaya” sẽ cạn kiệt trong vòng chưa đầy 10 năm nữa, do đó Philippines sẽ cùng phối hợp với Trung Quốc để thảo luận về tình hình thăm dò dầu và khí đốt trên biển. Khu vực Bãi Cỏ Rong được công nhận là một khu vực tập trung trữ lượng dầu khí lớn. Năm 2002, chính phủ Philippines đã công khai kêu gọi các nhà thầu nước ngoài tham gia vào các lô dầu khí được chia nhỏ ở Bãi Cỏ Rong, trong đó có lô PRC-1 là một lô nhỏ thuộc Bãi Cỏ Rong; sau đó, chính phủ Philippines lại tiếp tục chia các lô đã chia kể trên thành những lô nhỏ hơn để mời nhiều nhà thầu nước ngoài tham gia vào, như lô GSEC-101. Năm 2004, Tổng công ty Dầu khí Hải dương Trung Quốc và Công ty Dầu khí Quốc gia Philippines đã ký Hiệp định về “Công tác hợp tác địa chấn trên biển ở Biển Đông”, đồng ý hợp tác trước khi thăm dò đối với các nguồn dầu khí gần khu vực Bãi Cỏ Rong. Sau đó, Việt Nam tham gia thỏa thuận và tháng 3/2005 tại Manila, các công ty dầu mỏ của ba nước đã ký kết “Thoả thuận ba bên về khảo sát địa chấn biển chung trong Khu vực Thoả thuận tại Biển Đông”. Theo đó, thời hạn của thoả thuận là 3 năm và khu vực thoả thuận hợp tác là lô GSEC- 101. Ba nước cũng đã triển khai một loạt các hợp tác thực tế về hàng hải khác sau khi kí kết Thoả thuận trên. Cuối năm 2008, giai đoạn đầu tiên của thỏa thuận hết hạn và ba bên cần đưa ra phương án hợp tác ba năm giai đoạn hai. Tuy nhiên, Quốc hội Philippines đã từ chối phê duyệt giai đoạn hai của dự án với lý do “Khu vực Bãi Cỏ Rong nằm trong vùng đặc quyền kinh tế của Philippines và việc khai thác tài nguyên biển trong phạm vi khu vực này liên quan đến các quyền chủ quyền của Philippines”. Sau đó, Quốc hội Philippines đã thông qua Luật đường cơ sở vào năm 2009, tuyên bố rằng Manila có “chủ quyền” tại vùng biển phía Tây – khu vực tranh chấp giữa Trung Quốc và Philippines tại quần đảo Trường Sa, và xác định rõ phạm vi của vùng đặc quyền kinh tế mà nước này tuyên bố. Trên cơ sở Luật đường cơ sở này, chính quyền Philippines đã đổi tên của lô GSEC-101 thành lô SC72 để kêu gọi các nhà thầu nước ngoài. Công ty Forum Energy của nước Anh đã được cấp giấy phép thăm dò trong năm 2010 nhờ nỗ lực tìm kiếm và phát hiện ra mỏ dầu khí với trữ lượng lớn có tên là Sampaguita, với trữ lượng khí tự nhiên tiềm năng lên đến 56,6 tỷ m3. Năm 2011, Forum Energy bắt đầu các hoạt động thăm dò dầu khí tại lô SC72 (nhưng không thể thực hiện được do sự phản đối của Trung Quốc). Chính phủ Philippines đã hai lần gia hạn thời gian thực hiện dự án thăm dò khí tự nhiên tại Bãi Cỏ Rong trong hai năm 2015 và 2016.
Trong khi Thủ tướng Aquino III lên nắm quyền, chính phủ Philippines về cơ bản giữ vững lập trường không khai thác chung với Trung Quốc ở Biển Đông, khuyến khích các công ty dầu mỏ trong nước tự tiến hành khai thác ở khu vực Bãi Cỏ Rong. Tháng 6/2011, Bộ Năng lượng Philippines đã khởi động vòng thứ 4 của các dự án ký kết năng lượng, cho phép các công ty nước ngoài thăm dò lô thứ ba và thứ tư trong tổng số 15 lô thuộc phạm vi đường đứt đoạn. Do vấp phải sự phản đối mạnh mẽ của Trung Quốc, các hoạt động đấu thầu của Philippines không nhận được sự hưởng ứng của các công ty dầu khí lớn của phương Tây. Vì thế, vào năm 2012, Công ty dầu mỏ Philippines Ferrex đã bắt đầu liên hệ với Tổng công ty Dầu khí Hải dương Trung Quốc để thảo luận về vấn đề khai thác chung tại lô SC72. Các cuộc đàm phán giữa Bắc Kinh và Manila trước đó diễn ra tốt đẹp, nhưng vào phút cuối cùng trước khi đi vào ký kết thỏa thuận hợp tác, chính phủ Philippines bất ngờ yêu cầu thêm vào nội dung văn bản thoả thuận cái gọi là “thỏa thuận mở rộng”, đồng thời yêu cầu xác định vai trò của các bên phải dựa trên phương thức của chủ sở hữu và đối tác khai thác chung. Điều này tương đương với việc Manila yêu cầu Bắc Kinh công nhận chủ quyền của Philippines đối với lô SC72, dẫn đến các cuộc đàm phán về vấn đề này lâm vào bế tắc. Vào năm 2013, Philippines đã đệ trình Vụ kiện trọng tài Biển Đông, trong đó trang thứ 8 đề cập trực tiếp đến việc khai thác chung tài nguyên dầu khí. Đối với lô SC72 còn gây tranh cãi này, Philippines cho rằng theo Công ước Liên hợp Quốc về Luật biển năm 1982 (UNCLOS), Bãi Cỏ Rong là một phần của thềm lục địa Philippines. Việc Philippines tiến hành thăm dò và khai thác tài nguyên dầu khí tại khu vực Bãi Cỏ Rong là hoàn toàn chính đáng, phù hợp với luật pháp quốc tế và không vi phạm quyền chủ quyền của Trung Quốc.
Sau khi Tổng thống Duterte lên nắm quyền, chính sách của Philippines đối với Trung Quốc đã được điều chỉnh mạnh mẽ. Tháng 10/2016, Tổng thống Philippines Duterte lần đầu tiên đến thăm Trung Quốc. Trong khuôn khổ chuyến thăm này, lãnh đạo cấp cao hai nước đã nhắc lại rằng các tranh chấp giữa Bắc Kinh và Manila trên Biển Đông không phải là toàn bộ quan hệ song phương giữa hai nước. Do đó, các tranh chấp trên Biển Đông phải được xử lý một cách thích hợp và các tranh chấp về chủ quyền lãnh thổ và quyền chủ quyền nên được giải quyết một cách hòa bình giữa các nước có liên quan trực tiếp thông qua thương lượng và đàm phán hoà bình. Đối với việc khai thác tài nguyên dầu khí ở Biển Đông, Tổng thống Duterte đã nhiều lần bày tỏ mong muốn sẵn sàng hợp tác với Trung Quốc để cùng khai thác các nguồn tài nguyên trên biển. Tháng 7/2017, trong báo cáo phát biểu về tình hình trong nước, Tổng thống Duterte đã nhấn mạnh việc Philippines mong muốn thăm dò và khai thác chung dầu khí với Trung Quốc, và gợi ý rằng hai bên có thể hình thành một dự án liên doanh. Tháng 9/2017, Bộ trưởng Năng lượng Philippines Yafenso Gus phát biểu tại Hội nghị Bộ trưởng Năng lượng ASEAN lần thứ 35 rằng Philippines và Trung Quốc sẽ cùng nhau khai thác tài nguyên dầu khí trong lô SC57 nằm ở bờ biển phía Tây Bắc của Vịnh Palawan, và kế hoạch hợp tác đã được xây dựng hoàn chỉnh. Được biết, hợp đồng của lô SC57 có diện tích 720.000 ha và nằm bên ngoài đường đứt đoạn trên Biển Đông. Lô SC57 này sẽ do ba đơn vị Công ty Dầu khí Quốc gia Philippines, Tổng công ty Dầu khí Hải dương Trung Quốc và Công ty Năng lượng Jadestone cùng phối hợp khai thác. Đối với lô SC72 thu hút sự quan tâm đặc biệt của dư luận bên ngoài, Người phát ngôn của Phủ Chủ tịch Philippines khẳng định do hai nước Trung Quốc và Philippines vẫn còn tồn tại các tranh chấp về quyền tài phán trong khu vực này (không giống như trường hợp của lô SC57), nên trước khi tiến hành khai thác chung, hai bên cần thảo luận các vấn đề về thực thể liên quan đến luật và ký kết các điều khoản hợp tác bằng văn bản phù hợp với các nguyên tắc của luật quốc tế. Tháng 8/2018, Ngoại trưởng Philippines Kayatano cho biết Manila đã thành lập một nhóm công tác kỹ thuật đặc biệt (TWG) để thăm dò chung tại các vùng biển tranh chấp ở Biển Đông, và mong sớm ký một thỏa thuận hợp tác giữa hai nước.
Triển vọng khai thác chung dầu khí ở Biển Đông giữa TQ và Philippines
Diễn tiến tình hình hiện tại trong mối quan hệ Trung Quốc – Philippines có thể tạo điều kiện thuận lợi nhất định cho hai nước cùng khai thác tài nguyên dầu khí ở Biển Đông, quá trình này vẫn còn nhiều phức tạp.
Thứ nhất, Trung Quốc và Philippines có các cách hiểu khác nhau về nội hàm của khai thác chung. Các học giả Trung Quốc thường cho rằng khai thác chung là khái niệm dùng để chỉ hai hay nhiều quốc gia đạt được hiệp định hợp tác giữa chính phủ trong việc cùng khai thác tài nguyên thiên nhiên trong các khu vực chồng lấn, qua đó phối hợp thực thi quyền tài phán trong khu vực và tạo điều kiện để giải quyết tranh chấp. Về vấn đề này, một số học giả Philippines nhận định rằng hai nước vẫn còn tồn tại sự khác biệt trong cách hiểu. Ví dụ, học giả Jay Batongbacal chỉ ra rằng điểm tham chiếu của Trung Quốc về vấn đề khai thác chung nằm ở việc xác định các vùng biển tranh chấp và tận dụng khai thác nguồn tài nguyên biển, đề cập đến phạm vi bao gồm cả lô SC72 và lô SC57. Trong khi đó, Philippines có xu hướng sử dụng khái niệm để thể hiện hai nước đang thực hiện hợp tác thực tế trên biển, theo đó nhấn mạnh hơn vào việc cùng thăm dò tài nguyên, chứ không phải khai thác toàn diện, đề cập tới phạm vi cơ bản giới hạn trong lô SC57.
Thứ hai, có sự khác biệt trong cơ sở của luật quốc tế về khai thác chung giữa Trung Quốc và Philippines. Mọi người thường cho rằng cơ sở của luật quốc tế về khai thác chung chủ yếu đến từ hai khía cạnh, một là dựa trên “nguyên tắc hợp tác” và “nghĩa vụ đàm phán” được đề cập trong Hiến chương Liên hợp quốc. Nguyên tắc còn lại là dựa trên các biện pháp “sắp xếp tạm thời” được đề cập trong Công ước. Đây là cơ sở chính của luật quốc tế về vấn đề khai thác chung trong các cuộc tham vấn và đối thoại giữa hai nước Trung Quốc và Philippines trong một thời gian dài. Tuy nhiên, do phán quyết của Toà ủng hộ chủ trương của Philippines, do đó nhiều người ở Philippines nhận định rằng đây là cơ sở quan trọng để Manila giải quyết các tranh chấp ở Biển Đông cũng như các vấn đề về khai thác chung trong tương lai. Tổng thống Duterte cũng từng nhấn mạnh rằng ông sẽ không từ bỏ phán quyết của Toà trọng tài Biển Đông, đồng thời cho rằng đây là một “chiến thắng mang tính lịch sử” của Philippines và đưa ra đề xuất về việc sử dụng phán quyết của Toà tại một thời điểm thích hợp.
Thứ ba, đang có nhiều tiếng nói tiêu cực ở Philippines trong nội bộ chính quyền và người dân Philippines. Do khai thác chung có thể là hành động vi phạm luật pháp của Philippines. Theo quy định của luật pháp liên quan ở Philippines, việc thăm dò, khai thác và sử dụng tài nguyên thiên nhiên trong “vùng đặc quyền kinh tế” của nước này phải được đặt dưới sự kiểm soát và giám sát chung của nhà nước. Philippines phải nắm giữ ít nhất 60% cổ phần trong hợp tác khai thác chung các nguồn lực. Thêm nữa, Philippines vẫn chưa có đủ “lợi ích” trong việc khai thác chung. Một số học giả Philippines cho rằng thành tựu duy nhất của chính phủ Philippines hiện nay là Trung Quốc có thể cho phép ngư dân Philippines quay trở lại vùng biển ngoài bãi cạn Scarborough để đánh bắt cá, nhưng điều này không đủ để đánh đổi lấy việc Philippines đồng ý khai thác tài nguyên dầu khí với Trung Quốc trong “vùng đặc quyền kinh tế” của Philippines. Do vậy, có học giả đưa ra kiến nghị chính phủ Philippines cho phép các công ty dầu khí trong nước thành lập các công ty con chuyên khai thác lô SC72, sau đó, mời phía Trung Quốc cùng tham gia dưới hình thức liên doanh. Song điều này đồng nghĩa với việc Trung Quốc gián tiếp thừa nhận các quyền chủ quyền của Philippines (phía Trung Quốc cho rằng điều này là không thể chấp nhận được). Hoặc là Tổng thống Duterte phải trực tiếp sửa đổi Hiến pháp và các luật có liên quan khác để cho phép các nước khác cùng tham gia khai thác tài nguyên dầu khí trong “vùng đặc quyền kinh tế” của Philippines và hạ thấp các điều kiện.
Kết luận: Hiện nay, dư luận đều cho rằng với những tính toán chiến lược và chính sách lôi kéo Philippines của Trung Quốc, hai bên có thể đạt được những kết quả cụ thể trong hợp tác khai thác chung trên Biển Đông, tuy nhiên trên thực tế, quá trình này đang vấp phải những ý kiến chỉ trích mạnh mẽ từ người dân. Vì vậy, sẽ không dễ để Trung Quốc đạt được kết quả như toan tính của mình. Chuyến thăm Philippines sắp tới của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình sẽ là một phép thử đối với hợp tác khai thác chung trên Biển Đông giữa hai nước.