Từ năm 1994 tới nay, Trung Quốc là đối tác kinh tế quan trọng nhất của Campuchia. Với 9 tỷ USD đầu tư vào các lĩnh vực khai khoáng, thủy điện, may mặc và đường bộ, FDI của Trung Quốc chiếm tới 44% tổng đầu tư FDI mà Campuchia nhận được trong giai đoạn 1994 – 2014. Việc Trung Quốc đẩy mạnh đầu tư cơ sở hạ tầng tại Campuchia đã tạo nên những thay đổi lớn về kinh tế Campuchia cũng như tầm ảnh hưởng của Trung Quốc tại quốc gia này.
Đầu tư cảng biến chiến lược
Với 9,5 tỷ USD vốn đầu tư và kiểm soát hơn ¼ diện tích bờ biển của Campuchia trong hai khu vực rộng hơn 33 ngàn hecta, hai cảng biển do Trung Quốc đầu tư tại Sihanoukville và Koh Kong sẽ là hai dự án Cảng nước sâu và Cảng quốc tế mới duy nhất của Campuchia trong giai đoạn sắp tới. Dù đây là các cảng đầu tiên do Trung Quốc xây dựng tại Campuchia, nhưng lợi thế về nguồn vốn đã giúp hai dự án cảng của Trung Quốc sở hữu tiềm năng phát triển vượt trội so với hai cảng quốc tế hiện tại của Campuchia, cũng như các dự án cảng Campuchia dự kiến phát triển.
Hai dự án cảng tại Sihanoukville và Koh Kong do trung Quốc đầu tư có quy mô và mức độ phát triển vượt trội so với các cảng hiện có, cũng như các dự án phát triển cảng khác tại Campuchia. Cảng nước sâu tại tỉnh Koh Kong có vốn đầu tư 3,8 tỷ USD, bao gồm xây dựng cảng mới và khu phức hợp nghỉ dưỡng (bao gồm sân bay mới), diện tích vào khoảng 3.300 hecta trong Vườn Quốc gia Ream, trải dài trên 28km bờ biển Campuchia. Cảng quốc tế tại tỉnh Sihanoukville có vốn đầu tư 5,7 tỷ USD, bao gồm xây dựng cảng mới và khu phức hợp nghỉ dưỡng, diện tích vào khoảng 300 km2 và trải dài 90km bờ biển Campuchia.
Theo Hội đồng Phát triển Campuchia, kế hoạch phát triển cảng biển của Campuchia sẽ liên quan đến việc xây dựng ba cảng mới, một bến cảng mới và hai dự án mở rộng, gồm cảng du lịch tại Tỉnh Kep; bến cảng đa dụng tại Cảng Sihanoukville, do Nhật Bản đầu tư với số vốn 80 triệu USD, với chiều dài 350m, sâu 13,5m và nâng công suất tiếp nhận thêm 100.000 TEU/năm (xấp xỉ ¼ công suất tiếp nhận container hiện tại của Cảng Sihanoukville); dự án mở rộng cảng Kampot, cũng do Nhật Bản đầu tư với số vốn 18 triệu USD và dự án mở rộng cảng hiện có tại Koh Kong để nhập khẩu đường.
Ngoài ra, hai dự án cảng mới đều là các khu phức hợp cảng và có diện tích phát triển lớn hơn nhiều so với các cảng hiện có của Campuchia. Cảng quốc tế mới do Trung Quốc đầu tư tại Tỉnh Preah Sihanouk nằm trong khuôn khổ Dự án khu nghỉ dưỡng Golden Silver Gulf. Khu nghỉ dưỡng Golden Silver Gulf được giao một diện tích đất rộng 3.300 hecta trong Vườn Quốc gia Ream trong 99 năm, bao phủ 28 km bờ biển của bán đảo Ream và nửa phía Tây của đảo Koh Thmei – một trong những khu vực ven biển đẹp nhất Campuchia tại Tỉnh Preah Sihanouk. Dự án phát triển sẽ kéo dài trong 20 năm, dự kiến sẽ bao gồm các biệt thự, các khách sạn 5 sao, một trung tâm triển lãm, các cơ sở chăm sóc sức khỏe và mua sắm miễn thuế. Dự án Cảng nước sâu tại tỉnh Koh Kong nằm trong dự án Thành phố Thất Long (seven dragon city), trải dài 90km bờ biển, tương đương với hơn 20% tổng chiều dài bờ biển của Campuchia trong 99 năm. Thành phố mới sẽ bao gồm hàng loạt cơ sở hạ tầng phát triển du lịch, gồm một cảng nước sâu, một sân bay, các sòng bạc, khách sạn và sân golf. Các dự án được chia thành 5 giai đoạn, thực hiện trong 25 năm.
Như vậy, thông qua hai dự án này, Trung Quốc sẽ có khả năng kiểm soát hơn ¼ (khoảng 27%) diện tích bờ biển của Campuchia (118 km/440 km bờ biển Campuchia) cùng với 33.300 hecta các khu vực đẹp nhất của nước này trong vòng 99 năm. Diện tích phát triển và khu vực giáp biển để phát triển cảng biển của hai dự án này, theo đó, sẽ lớn gấp hàng trăm, thậm chí hàng ngàn lần Sihanoukville Autonomous Port và Phnom Penh Port.
Về tầm quan trọng, hai cảng biển do Trung Quốc đầu tư sẽ giúp Campuchia thúc đẩy liên kết giữa các cảng biển và liên kết vào hệ thống hàng hải khu vực. Cụ thể là trong sáu dự án phát triển cảng biển của Campuchia, chỉ có hai dự án cảng do Trung Quốc đầu tư là xây dựng cảng biển nước sâu mới. Như đã đề cập ở trên, hai cảng nước sâu mới do Trung Quốc đầu tư sẽ có độ sâu trên 14m và đủ khả năng tiếp nhận được tàu trên 100.000 tấn, với diện tích phát triển tương đương 27% bờ biển Campuchia và bao phủ 33.000 hecta. Tiềm năng của hai cảng này theo đó sẽ giúp loại bỏ hạn chế năng lực hàng hải của Campuchia đến từ giới hạn độ sâu và công suất từ Cảng Sihanoukville và Cảng Phnom Penh.
Nếu so sánh với hai dự án của Trung Quốc, hai dự án do Nhật Bản đầu tư tương đối nhỏ, chỉ có tác dụng bổ sung và hỗ trợ cho các cảng hiện nay đang bị quá tải tại Sihanoukville Autonomous Port và Kampot Port. Cảng Sihanoukville hiện đã đạt giới hạn công suất và khả năng tiếp nhận hàng hóa chỉ giới hạn ở mức tàu 20.000 tấn (hoặc 1500 TEU) do giới hạn độ sâu chỉ ở mức 11,5m. Nếu nâng lên 13,5m thì cũng chỉ nâng công suất xử lý hàng hóa thêm 100.000 TEU/năm (tương đương 25% năng lực xử lý container hiện tại), nhưng vẫn không thể trở thành cảng nước sâu “thực sự” để tiếp nhận các tàu trọng tải lớn 100.000 tấn. Trong khi đó, cảng Kampot chỉ là cảng sông và việc xây thêm một bến phà chở khách cũng không thể đóng vai trò đáng kể. Một yếu tố khác là chi phí đầu tư cho việc xây dựng bến cảng mới tại Sihanoukville Autonomous Port và mở rộng cảng Kampot chỉ có 80 triệu và 18 triệu USD. Con số này quá nhỏ so với 5,7 tỷ USD và 3,8 tỷ USD dành cho hai dự án Golden Silver Gulf và Thành phố Thất Long.
Quan trọng hơn, việc phát triển hai Cảng quốc tế mới tại Sihanoukville và Koh Kong của Trung Quốc sẽ giúp tạo ra một tuyến đường liên kết thuận lợi dọc theo bờ biển giữa Sihanoukville và Koh Kong, từ đó thúc đẩy giao thương đường biển của Campuchia. Không những vậy, hai cảng biển mới sẽ bổ trợ cho Cảng Sihanoukville hiện tại, tạo nên một chuỗi ba cảng biển quốc tế, giúp thay đổi bộ mặt giao thông đường thủy của Campuchia. Hai cảng nước sâu mới cũng có thể giúp tăng số lượng cảng hiện có của Campuchia trong Mạng lưới cảng biển ASEAN (APN) lên bốn cảng. Chính vì vậy, trong số các dự án phát triển cảng hiện tại của Campuchia thì hai dự án cảng mới do Trung Quốc đầu tư tại Tỉnh Koh Kong và Tỉnh Prea Sihanouk là hai dự án phát triển cảng biển có giá trị nhất trong giai đoạn sắp tới.
Là đối tác quan trọng nhất của Trung Quốc tại Đông Nam Á, Campuchia với khu vực bờ biển giáp Vịnh Thái Lan nắm trong các tính toán chiến lược của Trung Quốc. Từ 2015, từ tập trung vào các lĩnh vực khai khoáng, dệt may và thủy điện, Trung Quốc dần chuyển trọng tâm đầu tư sang phát triển cơ sở hạ tầng liên kết và công nghiệp tập trung xuất khẩu. Với 16,5 tỷ USD dành cho năm dự án cơ sở hạ tầng cảng biển, đặc khu kinh tế và đường cao tốc, Trung Quốc có lợi thế tuyệt đối về nguồn vốn so với các đối thủ khác.
Trái ngược với các chỉ trích rằng đầu tư Trung Quốc chỉ có “lượng”, các dự án mới đầu tư vào cảng biển còn cho thấy những tiềm năng thay đổi về chất. Với 9,5 tỷ USD dành cho hai dự án cảng biển kèm khu phức hợp du lịch, các dự án cảng biển của Trung Quốc có triển vọng thay đổi năng lực vận tải và hậu cần hàng hải của Campuchia trong giai đoạn sắp tới. Một mặt, các cảng mới sẽ giúp phá bỏ hạn chế về độ sâu tiếp nhận tàu và công suất hàng hóa mà hai cảng biển lớn nhất Campuchia hiện tại là Sihanoukville Autonomous Port và Phnom Penh Autonomous Port đang gặp phải. Mặt khác, với tổng diện tích phát triển hai cảng biển và khu phức hợp lên tới 33.000 hecta và trải dài 118 km bờ biển, hai cảng biển mới có thể thúc đẩy liên kết biến Campuchia trở thành một trung tâm hậu cần, tiếp vận và vận tải biển quan trọng trong Mạng lưới hàng hải ASEAN.
Đặc khu kinh tế và cơ sở hạ tầng công nghiệp
Trong lĩnh vực cơ sở hạ tầng công nghiệp, Trung Quốc đã đầu tư vào Đặc khu kinh tế Sihanoukville từ 2010, nhưng chỉ gặt hái được thành công từ sau 2015. Vào thời điểm phát triển năm 2010, Đặc khu kinh tế Sihanoukvillenắm giữ kỷ lục về vốn đầu tư ban đầu với 300 triệu USD, gấp 5 lần Đặc khu kinh tế Phnom Penh (68 triệu USD) và 21 lần Đặc khu kinh tế Manhattan (15 triệu USD) và là một trong năm Đặc khu kinh tế có diện tích phát triển lớn nhất với 1.114 hecta. Tuy nhiên, cho tới 2014, Đặc khu kinh tế Sihanoukville vẫn đứng sau Đặc khu kinh tế Phnom Penh về số lượng nhà máy (40 so với 50 nhà máy) và Đặc khu kinh tế Manhattan về quy mô lao động (8.500 lao động so với 28.000 lao động).
Từ cuối 2014, nhờ 3 tỷ USD vốn đầu tư bổ sung, Sihanoukville đã có những bước phát triển nhanh chóng. Từ con số 40 nhà máy vào 2014 (có 20 nhà máy lúc đi vào hoạt động vào 2012), đến tháng 11/2016, Đặc khu kinh tế Sihanoukville đã trở thành Đặc khu kinh tế lớn nhất và phát triển nhất tại Campuchia với 148 nhà máy được xây dựng. Đặc khu kinh tế Sihanoukville cũng thu hút 16.000 công nhân tới làm việc, phần lớn nhận lương từ 1.800 – 2.400 USD, cao hơn từ 20 -60% so với mức lương cơ bản và gấp đôi GDP/ngườinăm 2015 của Campuchia. Ban lãnh đạo Đặc khu kinh tế Sihanoukville cũng tuyên bố kế hoạch thu hút 300 nhà máy vào năm 2020 và tạo ra 100.000 việc làm.
Sihanoukville SEZ đã trở thành một biểu tượng cho quan hệ hợp tác giữa Campuchia và Trung Quốc. Tính đến tháng 12/2016, Đặc khu kinh tế Sihanoukville là dự án Đặc khu kinh tế lớn nhất mà Chính phủ Campuchia từng thông qua, là Đặc khu kinh tế đầu tiên được phát triển thông qua thỏa thuận chính phủ song phương và cũng là Đặc khu kinh tế đầu tiên thành lập được một hệ thống điều phối chung giữa hai chính phủ. Phía Trung Quốc cũng đã đề nghị miễn 95% các dòng thuế cho các sản phẩm sản xuất tại Campuchia. Vào tháng 6/2016, sau cuộc gặp với Campuchia tại Phnom Penh, Thứ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Lưu Chấn Dân cho biết Trung Quốc cũng sẽ tăng thêm 450 triệu USD cho các dự án phát triển toàn diện của Campuchia, từ mức viện trợ và vay ưu đãi khoảng 500 triệu USD/năm hiện nay.
Sự thành công của Đặc khu kinh tế Sihanoukville đã mở đường cho việc xây dựng Đặc khu kinh tế thứ hai của Trung Quốc tại Kampong Speu vào tháng 10/2016, dành cho chế biến thực phẩm xuất khẩu. Đặc khu kinh tế Kampong Speu có diện tích là 300 hecta, cách Phnom Penh 30 km và được đầu tư 2,1 tỷ USD, gấp tới 7 lần kỷ lục mà Đặc khu kinh tế Sihanoukville đã tạo ra trước đó. Việc phát triển sẽ bao gồm 3 giai đoạn, với ba kho chứa được xây dựng tương ứng, kho thứ nhất 30.000 tấn, hai kho sau 100.000 tấn. Đặc khu kinh tế kỳ vọng sẽ có 30 – 100 nhà máy sau khi đi vào hoạt động 5 – 10 năm, dự kiến xuất khẩu 500.000 tấn mỗi năm, hầu hết là tới thị trường Trung Quốc.
Đây là Đặc khu kinh tế đầu tiên tại Campuchia tập trung vào các sản phẩm nông sản và có hệ thống đối tác tương đối mạnh mẽ. Vào thời điểm thông qua dự án (tháng 10/2016), đã có 10 công ty Trung Quốc đăng ký hoạt động và ít nhất là 25 siêu thị tại Trung Quốc đặt hàng mua sản phẩm từ Đặc khu kinh tế này. Campuchia hiện không có bất cứ kho trữ nông sản quy mô lớn hay nhà máy chế biến sản phẩm nông nghiệp quy mô lớn nào dành cho xuất khẩu.
Đường cao tốc
Cùng thời điểm với việc thông qua Đặc khu kinh tế chế biến thực phẩm đầu tiên tại Kampong Speu, trong tháng 10/2016, Trung Quốc cũng thúc đẩy dự án đường cao tốc đầu tiên tại Campuchia, nối Sihanoukville và Phnom Penh. Cao tốc Sihanoukville – Phnom Penh sẽ được xây dựng dọc theo Quốc lộ 4, dài 190 km. Cao tốc này trị giá 1,9 tỷ USD, lớn hơn tổng số tiền Trung Quốc đầu tư cho 20 con đường quan trọng và 7 cây cầu tại Campuchia trong hơn hai thập kỷ từ 1994 đến đầu 2017 (khoảng 1,22 tỷ USD).
Cao tốc đầu tiên của Campuchia sẽ giúp thúc đẩy liên kết trực tiếp tốc độ cao giữa thủ đô Phnom Penh và Dự án Golden Silver Gulf của Trung Quốc tại Tỉnh Sihanoukville.
Mặc dù chạy dọc theo Quốc lộ 4 của Campuchia, nhưng vai trò của Cao tốc này sẽ có hai điểm khác biệt. Một mặt, cao tốc mới sẽ giúp kết nối Dự án Golden Silver Gulf với hai sân bay Quốc tế lớn nhất của Campuchia tại Sihanoukville và Phnom Penh. Là một dự án phức hợp du lịch kèm cảng biển, Golden Silver Gulf sẽ gặt hái được các lợi ích về du lịch và xuất khẩu hàng hóa từ hai liên kết kể trên. Vào cuối năm 2016, dự án xây dựng cao tốc nối Golden Silver Gulf với sân bay quốc tế Sihanoukville (dài 7km) đã được triển khai song song với dự án cao tốc Sihanoukville – Phnom Penh (190km).
Mặt khác, tuyến cao tốc mới sẽ giúp giảm sự phụ thuộc của Đặc khu kinh tế Sihanoukville (cũng như các Đặc khu kinh tế do Trung Quốc đầu tư) vào Cảng Sihanoukville hiện tại. Dù là Đặc khu kinh tế phát triển nhất tại Campuchia, nhưng phần lớn các công ty trong Đặc khu kinh tế Sihanoukville phải phụ thuộc vào Cảng Sihanoukville.
Nhìn chung, sự chuyển hướng dòng vốn đầu tư của Trung Quốc vào Campuchia đang tạo nên những thay đổi đáng kể trong các lĩnh vực như cảng biển, cơ sở sản xuất và đường cao tốc. Không chỉ đóng vai trò đầu tàu trong các lĩnh vực mới, các dự án do Trung Quốc đầu tư còn được kết nối với nhau trong một mạng lưới tích hợp cơ sở hạ tầng sản xuất – liên kết – xuất khẩu. Trong đó, hai cảng nước sâu mới do Trung Quốc đầu tư sẽ đóng vai trò là cửa ngõ xuất – nhập khẩu của Campuchia. Về đường cao tốc, tuyến Sihanoukville – Phnom Penh dài 190 km sẽ là dự án cao tốc đầu tiên tại Campuchia. Được đầu tư 1,9 tỷ USD, tuyến cao tốc mới sẽ là xương sống giúp thúc đẩy liên kết tốc độ cao giữa các trung tâm sản xuất và xuất khẩu chạy dọc theo tuyến đường.