Những gì bắt đầu như chiến tranh thương mại Mỹ – Trung đang nhanh chóng leo thang thành một trận đấu sinh tử giành vị trí thống trị kinh tế, kỹ thuật và quân sự toàn cầu.
Nếu các lãnh đạo hai nước không thể kiểm soát mối quan hệ định hình thế kỷ 21 nói trên, toàn thế giới sẽ phải lĩnh hậu quả. Đó là nhận định của giáo sư Nouriel Roubini thuộc Trường Kinh doanh, Đại học New York (Mỹ), người từng làm việc cho Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), Ngân hàng Thế giới (WB), Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (Fed) và là chuyên gia kinh tế cấp cao phụ trách các vấn đề đối ngoại trong Hội đồng cố vấn kinh tế của Nhà Trắng dưới thời ông Bill Clinton.
Trong một bài viết mới đăng tải trên trang Project Syndicate, giáo sư Roubini chia sẻ rằng, khi tham gia chuyến công du Trung Quốc của một phái đoàn phương Tây, ông đã gặp Chủ tịch Tập Cận Bình tại Đại lễ đường nhân dân ở Bắc Kinh. Phát biểu trước các quan khách nước ngoài, ông Tập tuyên bố, sự trỗi dậy của Trung Quốc mang tính hòa bình và các nước khác, kể cả Mỹ, không cần phải lo lắng về “cái bẫy Thucydides” (thuyết được đặt theo tên nhà sử học Hy Lạp đã ghi chép việc người Sparta vì e sợ sự trỗi dậy của người Athen mà gây chiến như thế nào).
Bất chấp sự hiểu biết của cả hai bên về cái bẫy Thucydides cũng như việc công nhận rằng lịch sử không có tính quyết định, nhưng Trung Quốc và Mỹ dường như đang bị rơi vào cái bẫy đó. Mặc dù hiện khó có khả năng bùng phát một cuộc chiến tranh nóng (xung đột vũ trang) Mỹ – Trung, nhưng nguy cơ về một cuộc chiến tranh lạnh giữa hai bên nhiều khả năng sẽ xảy ra hơn.
Mỹ đang đổ lỗi cho Trung Quốc về những căng thẳng hiện tại. Kể từ khi gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) vào năm 2001, Trung Quốc đã “thâu tóm các lợi ích của hệ thống thương mại và đầu tư toàn cầu, trong khi không thực hiện các nghĩa vụ cũng như tự do áp đặt các quy tắc của mình”. Theo Washington, Bắc Kinh đã hưởng lợi thế bất công bằng thông qua việc ăn cắp quyền sở hữu trí tuệ, cưỡng ép chuyển giao công nghệ, trợ cấp cho các công ty trong nước và những công cụ khác của chủ nghĩa tư bản nhà nước.
Về phần mình, Trung Quốc nghi ngờ mục tiêu thực sự của Mỹ là ngăn chặn nước này trỗi dậy hơn nữa hoặc vươn dài sức mạnh và ảnh hưởng hợp pháp ra ngoài thế giới. Theo quan điểm của Bắc Kinh, việc nền kinh tế lớn thứ hai trên thế giới xét về GDP sẽ tìm cách mở rộng sự hiện diện trên trường quốc tế là điều dễ hiểu. Và Bắc Kinh sẽ lập luận họ đã cải thiện phúc lợi vật chất của 1,4 tỉ người Trung Quốc tốt hơn nhiều các hệ thống chính trị bế tắc của phương Tây.
Bất kể bên nào có lập luận mạnh mẽ hơn, sự leo thang các căng thẳng về kinh tế, thương mại, công nghệ và địa chính trị có khả năng không thể tránh khỏi. Những gì bắt đầu như một cuộc chiến thương mại hiện có nguy cơ leo thang thành trạng thái thù địch nhau vĩnh viễn. Điều này được phản ánh trong Chiến lược an ninh quốc gia của chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump, vốn coi Trung Quốc là đối thủ cạnh tranh chiến lược, cần kiểm soát ở mọi mặt trận.
Do đó, Mỹ đang hạn chế mạnh mẽ các đầu tư nước ngoài trực tiếp của Trung Quốc vào những lĩnh vực nhạy cảm, đồng thời theo đuổi các động thái khác để đảm bảo sự thống trị của phương Tây trong những ngành công nghiệp chiến lược như trí tuệ nhân tạo (AI) và 5G. Washington đang gây áp lực cho các đối tác và đồng minh không tham gia sáng kiến Vành đai và Con đường, một chương trình quy mô của Trung Quốc nhằm xây dựng các dự án cơ sở hạ tầng khắp các lãnh thổ Á – Âu. Chính quyền của ông Trump cũng tăng cường các cuộc tuần tra của Hải quân Mỹ ở các vùng biển mà Trung Quốc ngày càng hung hăng trong việc đơn phương yêu sách chủ quyền.
Theo ông Roubini, các hệ lụy toàn cầu của một cuộc chiến tranh lạnh Mỹ – Trung thậm chí sẽ nghiêm trọng hơn những hậu quả của chiến tranh lạnh giữa Mỹ và Liên Xô. Khi chiến tranh lạnh bùng phát, Liên Xô là một cường quốc đang trên đà suy yếu với mô hình kinh tế thất bại, còn Trung Quốc hiện dự kiến sẽ sớm trở thành nền kinh tế lớn nhất thế giới và sẽ tiếp tục phát triển. Hơn nữa, Mỹ và Liên Xô từng giao dịch rất ít với nhau, trong khi Trung Quốc đã tích hợp hoàn toàn vào hệ thống thương mại và đầu tư toàn cầu, đặc biệt đan xen sâu rộng với Mỹ.
Một cuộc chiến tranh lạnh toàn diện có thể kích hoạt một giai đoạn phi toàn cầu hóa mới hoặc ít nhất là một sự phân tách nền kinh tế toàn cầu thành hai khối kinh tế không tương thích. Trong cả hai viễn cảnh này, thương mại hàng hóa, dịch vụ, vốn, lao động, công nghệ và dữ liệu đều sẽ bị giới hạn nghiêm trọng. Và lĩnh vực kỹ thuật số sẽ trở thành “mạng phân li”, trong đó các nút của phương Tây và Trung Quốc sẽ không kết nối với nhau.
Giờ đây, khi Mỹ đã áp đặt lệnh trừng phạt đối với các công ty ZTE và Huawei, Trung Quốc sẽ tìm mọi cách đảm bảo việc các đại gia công nghệ của họ có thể tìm được nguồn cung ứng đầu vào thiết yếu trong nước hoặc ít nhất là từ các đối tác thương mại thân thiện, không phụ thuộc vào Mỹ.
Trong thế giới bị chia rẽ này, cả Trung Quốc và Mỹ sẽ đều mong muốn tất cả các nước khác chọn đứng về một phía, trong khi hầu hết các chính phủ sẽ cố gắng xâu chuỗi để duy trì mối quan hệ kinh tế tốt với cả hai. Rốt cuộc, nhiều đồng minh của Mỹ hiện đang làm ăn (về thương mại và đầu tư) với Trung Quốc nhiều hơn so với Mỹ. Tuy nhiên, trong một nền kinh tế tương lai có Trung Quốc và Mỹ kiểm soát riêng rẽ việc tiếp cận các công nghệ quan trọng như AI và 5G thì việc đứng giữa nhiều khả năng là không thể thực hiện được. Mọi người sẽ phải lựa chọn và thế giới có thể bước vào một quá trình phi toàn cầu hóa lâu dài.
Dù chuyện gì xảy ra, mối quan hệ Mỹ – Trung sẽ là vấn đề địa chính trị then chốt của thế kỷ này. Sự cạnh tranh theo mức độ nào đó là không thể tránh khỏi. Song, lí tưởng nhất là cả hai bên sẽ kiểm soát việc đó một cách mang tính xây dựng, cho phép hợp tác ở một số lĩnh vực và cạnh tranh lành mạnh ở những lĩnh vực khác. Thực tế, Trung Quốc và Mỹ sẽ tạo ra một trật tự quốc tế mới, dựa trên sự thừa nhận rằng cường quốc mới đang trỗi dậy (và không thể tránh khỏi) cần được trao một vai trò trong việc hình thành các quy tắc và thể chế toàn cầu.
Nếu mối quan hệ không được kiểm soát đúng đắn (Mỹ cố gắng ngăn chặn đà phát triển và sự trỗi dậy của Trung Quốc trong khi Trung Quốc ráo riết mở rộng sức mạnh của mình ở châu Á và trên toàn thế giới), một cuộc chiến tranh lạnh toàn diện chắc chắn sẽ xảy ra và cũng không loại trừ nguy cơ bùng nổ một cuộc chiến tranh nóng hoặc một loạt các cuộc chiến ủy nhiệm. Lúc ấy, bẫy Thucydides sẽ không chỉ nuốt chửng Mỹ và Trung Quốc, mà còn cả thế giới.