Ngày 3/6, diễn ra Diễn đàn ASEAN – Nhật Bản lần thứ 34 tại Hà Nội nhằm thúc đẩy hợp tác giữa ASEAN và Nhật Bản trên nhiều lĩnh vực. Diễn đàn là đối thoại thường niên cấp Thứ trưởng Ngoại giao giữa ASEAN và Nhật Bản do Việt Nam đồng chủ trì với Nhật Bản trong nhiệm kỳ điều phối quan hệ ASEAN-Nhật Bản 2018-2021.
Diễn đàn ASEAN – Nhật Bản lần thứ 34
Tại diễn đàn, các nước đã tái khẳng định ý nghĩa và tầm quan trọng của quan hệ đối tác chiến lược ASEAN-Nhật Bản và những phát triển mạnh mẽ trong quan hệ hợp tác toàn diện giữa hai bên, đóng góp cho hòa bình, an ninh và ổn định ở khu vực. Các nước ASEAN đánh giá cao sự tham gia tích cực của Nhật Bản trong các nỗ lực thúc đẩy đối thoại, hợp tác, xây dựng lòng tin ở khu vực, thông qua các diễn đàn do ASEAN chủ trì như ASEAN+3, EAS, ARF, ADMM+, EAMF.
Về kinh tế, các nước ghi nhận quan hệ kinh tế-thương mại-đầu tư năng động giữa ASEAN và Nhật Bản. Nhật Bản tiếp tục là đối tác thương mại hàng đầu của ASEAN với kim ngạch thương mại đạt 219 tỷ USD và FDI từ Nhật Bản vào ASEAN đạt 13,2 tỷ USD, đứng thứ hai trong số các nhà đầu tư nước ngoài vào khu vực ASEAN. Các nước cũng hoan nghênh việc ký Nghị định thư thứ nhất sửa đổi Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện ASEAN – Nhật Bản nhằm gia tăng trao đổi thương mại, đầu tư giữa hai bên. Các nước ASEAN đánh giá cao Nhật Bản đã tích cực hỗ trợ ASEAN thúc đẩy kết nối, thu hẹp khoảng cách phát triển, hướng đến người dân, trong đó có hỗ trợ vận hành Trung tâm Điều phối và hỗ trợ nhân đạo ASEAN (AHA), thành lập Trung tâm Nâng cao năng lực về an ninh mạng ASEAN-Nhật Bản, đẩy mạnh Sáng kiến bao phủ chăm sóc sức khỏe toàn dân, chống già hóa dân số, tổ chức các chương trình giao lưu thanh niên, văn hóa và giáo dục… Thời gian tới, hai bên nhất trí sẽ tiếp tục triển khai hiệu quả Kế hoạch triển khai Tuyên bố Tầm nhìn quan hệ ASEAN-Nhật Bản, thúc đẩy hơn nữa quan hệ kinh tế-thương mại-đầu tư, đẩy mạnh kết nối khu vực, trong đó có kết nối số, phát triển cơ sở hạ tầng chất lượng cao, phát triển bền vững, phát triển tiểu vùng thông qua thúc đẩy các dự án thiết thực trong khuôn khổ Sáng kiến Kết nối Nhật Bản-Mekong…; phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao; mở rộng trao đổi văn hóa, giao lưu nhân dân; hai bên cũng nhất trí đặt ưu tiên cao sớm hoàn tất đàm phán Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện (RCEP) trong năm 2019.
Trao đổi về các vấn đề quốc tế và khu vực, các nước ghi nhận những tiến triển tích cực gần đây trên bán đảo Triều Tiên, hoan nghênh các kết quả tích cực của Hội nghị Thượng đỉnh Mỹ-Triều Tiên tổ chức tại Singapore và Hà Nội thời gian qua; khẳng định ủng hộ hòa bình, ổn định và phi hạt nhân hóa bán đảo Triều Tiên; đề nghị các bên tiếp tục giải quyết các khác biệt trên tinh thần xây dựng, đối thoại và hợp tác, triển khai nghiêm túc và hiệu quả các cam kết hướng tới phi hạt nhân hóa hoàn toàn bán đảo Triều Tiên.
Về Biển Đông, diễn đàn chia sẻ về tiến triển trong đàm phán xây dựng Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) giữa ASEAN và Trung Quốc, song cho rằng các hoạt động đơn phương thay đổi nguyên trạng, quân sự hóa tiếp tục gây lo ngại, làm xói mòn lòng tin, ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường an ninh và ổn định trên Biển Đông. Các nước tiếp tục nhấn mạnh tầm quan trọng của duy trì hòa bình, an ninh, an toàn và tự do hàng hải, hàng không trên Biển Đông, kiềm chế, không sử dụng hoặc đe dọa sử dụng vũ lực, không có hành động làm phức tạp tình hình, giải quyết hòa bình các tranh chấp trên cơ sở luật pháp quốc tế và Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển 1982, các đòi hỏi chủ quyền cần được đưa ra trên cơ sở luật pháp quốc tế, thực hiện nghiêm túc, đầy đủ Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) và xây dựng Bộ quy tắc COC hiệu lực, hiệu quả.
Quá khứ vững chắc
Trong khuôn khổ hợp tác khu vực, Nhật Bản đặc biệt coi trọng cơ chế ASEAN+1 không chỉ bởi hiệu quả thực chất của diễn đàn này mà đối với Nhật Bản, quan hệ với ASEAN còn được coi như “hạt nhân của Hợp tác khu vực Đông Á”. Đến nay, Hội nghị cấp cao ASEAN – Nhật Bản đã được tổ chức 21 lần tại nhiều quốc gia thành viên ASEAN và Nhật Bản. Hội nghị đã đề ra được nhiều Tuyên bố và Chương trình hành động cụ thể, hướng tới mục tiêu xây dựng quan hệ ASEAN – Nhật Bản hợp tác, hữu nghị và hiệu quả hơn góp phần vào hòa bình, ổn định, thịnh vượng của khu vực.
Trên lĩnh vực kinh tế, Nhật Bản là một trong những nguồn đầu tư trực tiếp nước ngoài và cung cấp viện trợ ODA lớn nhất cho ASEAN. Trong vòng 10 năm qua, dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) của Nhật Bản vào ASEAN đã tăng gấp 10 lần và kim ngạch thương mại hai chiều ASEAN – Nhật Bản tăng 2,4 lần. Nếu như năm 2009, Nhật Bản chiếm khoảng 10,5% thương mại và 13,4% trong đầu tư của ASEAN, thì đến năm 2011, Nhật Bản đã là đối tác thương mại lớn thứ hai của ASEAN, với khối lượng thương mại trị giá 273,34 tỷ USD, trong khi đầu tư FDI từ Nhật Bản đạt 15,25 tỷ USD cùng năm. Riêng trong năm 2013 – dấu mốc kỷ niệm 40 năm quan hệ ASEAN – Nhật Bản, Nhật Bản đã trở thành đối tác thương mại lớn thứ ba của ASEAN, sau Trung Quốc và Liên minh châu Âu – EU, với kim ngạch thương mại hai chiều lên tới gần 241 tỷ USD, chiếm 9,6% tổng thương mại ASEAN. Đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) từ Nhật Bản sang ASEAN đạt gần 23 tỷ USD, trở thành nguồn vốn FDI lớn thứ hai vào ASEAN, và chiếm 18,7% tổng mức FDI vào ASEAN cùng năm. Những thành quả đạt được phần nhiều nhờ vào những đóng góp, hỗ trợ cả về kinh phí và vật lực của Chính phủ Nhật Bản đối với sự phát triển của ASEAN dưới dạng các gói tài trợ lớn.
Về lĩnh vực an ninh – quốc phòng, mặc dù chịu sự hạn chế nghiêm ngặt bởi điều 9 trong bản Hiến pháp Hòa bình về hoạt động quân sự ở nước ngoài, song Nhật Bản vẫn nỗ lực hỗ trợ các quốc gia ASEAN xây dựng năng lực quốc phòng, quân sự thông qua nhiều gói viện trợ và những hoạt động hợp tác cụ thể.
Trước hết, Nhật Bản hỗ trợ ASEAN củng cố khả năng quốc phòng về mặt hàng hải. Điều này là hoàn toàn dễ hiểu khi an ninh hàng hải đang là một vấn đề nóng đối với toàn châu Á – Thái Bình Dương. Trong những năm qua, lực lượng phòng vệ Nhật Bản đã tham gia nhiều cuộc tập trận chung, hỗ trợ nhân đạo, cứu trợ thiên tai và các hoạt động sơ tán phi chiến đấu với các quốc gia thành viên ASEAN.
Thứ hai, Nhật Bản xây dựng năng lực hàng hải cho các quốc gia thành viên ASEAN thông qua việc cung cấp nhiều trang thiết bị, tàu tuần tra hiện đại và đào tạo cán bộ. Sau khi tái đắc cử nhiệm kỳ thứ hai, Thủ tướng Shinzo Abe về cơ bản đã kế thừa phương hướng tăng cường hợp tác an ninh – quốc phòng giữa Nhật Bản và ASEAN từ các đời Thủ tướng tiền nhiệm. Hợp tác an ninh – quốc phòng được xem là thành tố cơ bản của “Học thuyết Shinzo Abe” với ASEAN, bảo đảm cho thành công của chiến lược “Châu Á – Thái Bình Dương: Tự do và rộng mở”. Cụ thể, Nhật Bản đã cung cấp tàu tuần tra biển cho Việt Nam và Philippines. Tháng 8-2013, Nhật Bản ký thỏa thuận cung cấp 6 tàu tuần tra đã qua sử dụng cùng thiết bị bảo đảm an ninh trên biển cho Việt Nam trong khuôn khổ nguồn vốn ODA trị giá 500 triệu Yên. Tháng 12/2013, Nhật Bản cũng cam kết cung cấp 10 tàu tuần tra mới cho Philippines trong một khoản vay trị giá 184 triệu USD. Đặc biệt mối quan hệ quốc phòng Nhật Bản – Philippines phát triển mạnh mẽ hơn trong thời gian gần đây. Philippines đã bày tỏ mong muốn mua máy bay trinh sát biển P-3C Orion của Nhật, nhằm tăng cường đáng kể khả năng giám sát lãnh hải và vùng biển của mình. Manila và Tokyo thậm chí còn đưa ra một thỏa thuận viếng thăm, theo đó sẽ cho phép lực lượng hải quân Nhật Bản đồn trú tại Philippines. Xét về lịch sử chiếm đóng Philippines của Nhật Bản trong Thế chiến II, thì hành động trên được đánh giá là bước đi táo bạo của cả hai nước. Ngoài ra, để tăng cường sự hiện diện tại Đông Nam Á, Nhật Bản cũng ký Thỏa thuận hợp tác quốc phòng Nhật Bản – Indonesia. Thỏa thuận này có ý nghĩa quan trọng với chính sách ASEAN của Nhật Bản. Thỏa thuận bao hàm hai lĩnh vực chính là huấn luyện quân sự và công nghệ quốc phòng.
Thứ ba, Chính phủ Nhật Bản từng bước thúc đẩy việc xuất khẩu vũ khí trực tiếp để hỗ trợ xây dựng kết cấu hạ tầng quốc phòng của các nước ASEAN. Như vậy, Nhật Bản đã có những bước đi mới trong việc điều chỉnh hợp tác an ninh – quốc phòng với ASEAN, nhằm giúp các quốc gia thành viên ASEAN gia tăng nội lực, chống lại hành động cưỡng ép của các nước lớn đối với tuyên bố chủ quyền và tranh chấp trên biển, thúc đẩy an ninh và an toàn hàng hải vì mục đích hòa bình, ổn định và trật tự của toàn khu vực.
Trong vấn đề Biển Đông, Nhật Bản luôn kêu gọi các bên tôn trọng quyền tự do hàng hải, hàng không trên Biển Đông, ủng hộ các nước ASEAN đấu tranh chống việc Trung Quốc xây dựng đảo nhân tạo tại Trường Sa, thúc đẩy ASEAN hóa và quốc tế hóa vấn đề Biển Đông. Trong những chuyến thăm đến các nước ASEAN, Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe đều đưa vấn đề tự do hàng hải, hàng không cũng như tình hình an ninh Biển Đông ra thảo luận. Chủ đề về Biển Đông luôn giữ vị trí cao trong quan hệ của Nhật Bản với một số nước có liên quan đến tranh chấp chủ quyền, quyền chủ quyền và quyền tài phán với Trung Quốc như Philippines, Việt Nam, Indonesia… Ngoài các nước ASEAN, trong quan hệ với các nước có chung lợi ích trên Biển Đông như Australia, Ấn Độ, Anh…, Nhật Bản luôn tìm sự đồng thuận thông qua các công cụ như tự do, dân chủ, pháp chế. Ngoài quan hệ song phương, Nhật Bản cố gắng thúc đẩy quốc tế hóa vấn đề Biển Đông, gần như trong mọi diễn đang quốc tế. Trong hội nghị G7, G20, Hội nghị cấp cao Đông Á (EAS), hội nghị giữa Nhật Bản và các nước châu Á – Thái Bình Dương, Nhật Bản nêu vấn đề bảo vệ luật quốc tế, bảo vệ tự do hàng hải, hàng không để đưa tranh chấp chủ quyền, quyền chủ quyền và quyền tài phán ở Biển Đông vào chương trình nghị sự của hội nghị. Đồng thời, Nhật Bản cũng lên tiếng yêu cầu các nước liên quan xác định rõ quyền lợi biển của mình trên cơ sở luật pháp quốc tế, ủng hộ việc nhanh chóng xây dựng bộ Quy tắc ứng xử của các bên ở Biển Đông (COC), phê phán hoạt động bồi lấp và xây dựng hạ tầng của Trung Quốc tại một số đảo đá ở quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa.
Không những vậy, Nhật Bản còn tích cực giúp một số nước ASEAN bảo vệ quyền lợi, nâng cao năng lực phòng thủ trên biển: Một mặt, Nhật Bản hỗ trợ trang bị cho các nước liên quan trực tiếp tranh chấp ở Biển Đông như Việt Nam, Philíppin nhằm tăng cường khả năng cảnh báo trên biển và củng cố lực lượng tiền duyên của các nước này để đối phó với Trung Quốc. Trong Hội nghị Thượng đỉnh An ninh châu Á – Đối thoại Shangri La năm 2014, Thủ tướng Nhật Bản Shinzo Abe tuyên bố cần phải chi viện trên thực tế để Việt Nam, Philippines, Malaysia tăng cường năng lực quân sự trên biển. Nhằm nâng cao khả năng phòng thủ biển của các nước ASEAN, Nhật Bản đã kết hợp các khoản hỗ trợ như viện trợ phát triển chính thức (ODA), đào tạo nâng cao khả năng do Lực lượng phòng vệ Nhật Bản (SDF) tổ chức, hợp tác về trang bị phòng thủ, để trợ giúp các nước này. Mặt khác, Nhật Bản thông qua các hình thức huấn luyện, diễn tập quân sự chung với các nước ASEAN để nâng cao khả năng quân sự của các nước này và giúp cho quân đội Nhật Bản thông thạo tình hình thực tế trong khu vực Biển Đông, nhằm thử nghiệm cho việc tuần tra, giám sát của Nhật Bản tại khu vực biển này. Trong tháng 5 và tháng 6 năm 2015, tàu chiến của Nhật Bản và Philippines nhiều lần tiến hành diễn tập chung tại vùng biển của Philippines. Tháng 8 năm 2015, Nhật Bản, Mỹ và Philippines tiến hành diễn tập cứu trợ nhân đạo tại vịnh Subic. Đối với Việt Nam, tháng 5 năm 2015, đã có hai máy bay tuần tra trên biển P-3C của Nhật Bản lần đầu đến Đà Nẵng; tháng 11 năm 2015, Việt Nam và Nhật Bản đã đạt được nhận thức chung về việc tàu chiến của Nhật Bản có thể cập cảng Cam Ranh.
Về lĩnh vực văn hóa – xã hội. Giáo dục luôn được ưu tiên hàng đầu trong chính sách ASEAN của Nhật Bản. Là đất nước có nền giáo dục đạt chất lượng cao, uy tín trên thế giới, những năm gần đây, Nhật Bản là một trong những nước viện trợ không hoàn lại lớn nhất cho ngành giáo dục và đào tạo của nhiều nước thành viên ASEAN. Quan hệ hợp tác về giáo dục và đào tạo giữa hai bên đã phát triển dưới nhiều hình thức: hợp tác giữa các Chính phủ, giữa các trường học, giữa các tổ chức, giữa các cá nhân. Chương trình trao đổi lưu học sinh nằm trong dự án “giao lưu con người”, hằng năm Chính phủ Nhật Bản giành hàng nghìn suất học bổng du học Nhật cho sinh viên, học viên, nghiên cứu sinh các nước ASEAN. Ngoài ra, Chính phủ Nhật Bản cũng cung cấp nhiều gói học bổng về giáo dục cho các viện, trường học và nhiều nhà khoa học của các quốc gia ASEAN thông qua các quỹ giao lưu và hợp tác, các quỹ tài chính của Nhật Bản như Quỹ Japan (JF), Quỹ khuyến học Nhật bản (JSPS), Quỹ Toyota… Hiện nay Chính phủ Nhật Bản đang thực hiện kế hoạch thu hút khoảng 300.000 sinh viên quốc tế đến năm 2020.
Bên cạnh giáo dục, những trợ giúp trong lĩnh vực Y tế của Nhật Bản đối với các quốc gia ASEAN cũng luôn được đánh giá cao, đồng thời là lĩnh vực hợp tác được đề cập đến nhiều lần trong các kỳ hội nghị cấp cao giữa hai bên.