Một trong những điểm đáng chú ý trong diễn biến tình hình Biển Đông năm 2019 là việc Trung Quốc và Malaysia đưa ra ý tưởng thành lập cơ chế tham vấn song phương ở Biển Đông. Liên quan vấn đề này, giới quan sát đã đưa ra một số nhận định, đánh giá về mục đích của Trung Quốc và Malaysia trong hình thức hợp tác này.
TQ đề xuất, trong khi Malaysia thăm dò, thận trọng
Tại một cuộc gặp với Ngoại trưởng Malaysia Saifuddin Abdullah, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị tuyên bố “một nền tảng mới cho đối thoại và hợp tác” về những vấn đề biển. Ngoại trưởng Saifuddin khẳng định cơ chế này sẽ do bộ ngoại giao của hai nước dẫn dắt. Cả hai bên đều khẳng định cơ chế song phương Ngoại trưởng Trung Quốc đề xuất không phải là nền tảng thảo luận về những yêu sách ở Biển Đông. Các nguồn tin này giải thích: “ Malaysia kiên định với lập trường rằng cách duy nhất để giải quyết bất kỳ tranh chấp ở Biển Đông là thông qua Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN)”. Cũng trong thời gian này, Chính phủ của Thủ tướng Malaysia Mahathir Mohamad đã công bố hướng dẫn khung cho chính sách đối ngoại mới của Malaysia, trong đó nhấn mạnh Chính phủ nước này sẽ kiên định lập trường không liên kết với các cường quốc lớn đồng thời tuyên bố các kế hoạch dẫn dắt quá trình thúc đẩy hợp tác ở thế giới Hồi giáo. Thủ tướng Mahathir cho rằng không được tiến hành các hoạt động quân sự hóa ở Biển Đông đồng thời cần biến vùng biển này thành một khu vực hòa bình, hữu nghị và hợp tác thương mại. Malaysia cho biết “về cơ bản, Biển Đông là một vùng biển hợp tác, kết nối, xây dựng cộng đồng và không có xung đột hay đối đầu. Điều này phù hợp với tinh thần của Tuyên bố về khu vực hòa bình, tự do và trung lập của ASEAN. Malaysia sẽ tích cực thúc đẩy tầm nhìn này ở ASEAN”.
Tuyên bố chủ quyền của Malaysia ở Biển Đông và phản ứng của TQ
Theo Công ước Liên hợp quốc về Luật biển, Malaysia tuyên bố chủ quyền đối với vùng biển và đáy biển trong vùng 200 hải lý tính từ đường cơ sở của nước này. Khu vực này bao gồm một thềm lục địa mở rộng mà Việt Nam cũng gửi hồ sơ đăng ký chung với Malaysia lên Liên hợp quốc năm 2009. Tuy nhiên, Trung Quốc phản đối hầu hết yêu sách chủ quyền của Malaysia vì thuộc phạm vi cái gọi là “đường 9 đoạn” do Trung Quốc vạch ra. Malaysia cũng tuyên bố chủ quyền đối với 12 đảo đá, rặng san hô và bãi cạn ở quần đảo Trường Sa, và hiện chiếm đóng 5 thực thể ở đây. Malaysia thiết lập các tiền đồn ở 5 thực thể này và hoạt động tuần tra giám sát do các lực lượng vũ trang Malaysia và Cơ quan Thực thi Biển đảm nhiệm. Trong số 5 thực thể này có Đá Hoa Lau (Swallow Reef) nơi Hải quân Hoàng Gia Malaysia duy trì sự hiện diện đồng thời đã bị biến thành một đảo nhân tạo với một khu nghỉ dưỡng.
Hiện nay, phản ứng của Trung Quốc đối với các yêu sách của Malaysia thay đổi trong những năm qua, mặc dù quan điểm chung là phản đối bất cứ mọi yêu sách chủ quyền của nước khác đi ngược lại các yêu sách của Bắc Kinh. Năm 2019, các tàu thuyền này dường như đã xuất hiện ngoài khơi bờ biển phía Đông của Malaysia và thậm chí cả tập đoàn dầu khí quốc gia Malaysia Petronas cũng quan ngại về các hoạt động của tàu thuyền Trung Quốc xuất hiện gần khu vực các cơ sở khai thác dầu của họ ở ngoài khơi.
Mục đích có thể thấy được của TQ và Malaysia trong việc thiết lập cơ chế tham vấn song phương ở Biển Đông
Giới chuyên gia nhận định cơ chế này khó có thể tạo ra bất kỳ bước đột phá nào tiến tới giải quyết tranh chấp Biển Đông, giải thích rằng cơ chế này không đả động gì đến Biển Đông. Đối với Bắc Kinh, việc thiết lập cơ chế này không chỉ phản ảnh biện pháp xử lý tranh chấp mà Bắc Kinh ưa dùng mà còn giúp củng cố luận điểm rằng “các nước châu Á đang cùng nhau tiến tới giải quyết những vấn đề an ninh châu Á và rằng nỗ lực này không cần sự tham gia của các nước bên ngoài như Mỹ”. Các cơ chế tham vấn song phương kiểu này thường liên quan nhiều hơn đến quan điểm và nhận thức như trường hợp cơ chế tham vấn song phương giữa Philippines và Trung Quốc. Cho đến nay, cơ chế này liên quan nhiều hơn về việc thiết lập tiến triển nhận thức vốn có lợi về mặt chính trị đối với cả hai bên. Điều khác biệt là Trung Quốc giờ ngày càng cứng rắn hơn trong việc thỏa hiệp và nhượng bộ các tuyên bố chủ quyền của họ so với thời điểm mà Tổng thống Duterte lên nắm quyền. Điều này cũng có thể xảy ra tương tự đối với trường hợp của Malaysia trong bối cảnh tàu thuyền của lực lượng hải cảnh Trung Quốc có “hành động đe dọa” các hoạt động khai thác dầu mỏ của Malaysia. Đối với Malaysia, nếu cơ chế tham vấn song phương không đả động gì đến các vấn đề Biển Đông thì cơ chế tham vấn chỉ là một diễn đàn để Chính quyền Thủ tướng Mahathir Mohamad thảo luận với phía Bắc Kinh và giải quyết các vấn đề nội bộ trong nhiệm kỳ của ông.