Ngay những ngày đầu năm 2020, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte khẳng định hai nước Nga và Trung Quốc đem lại cho Philippines một vị thế đáng tin cậy hơn Mỹ, đồng thời nhấn mạnh “quan hệ giữa Philippines với Trung Quốc và Nga được xây dựng trên nguyên tắc hai cường quốc này tôn trọng chủ quyền của Philippines trong khi Mỹ thì không”.
Trả lời phỏng vấn đài RT của Philippines, Tổng thống Rodrigo Duterte (24/1) cho biết, “Mỹ xem đất nước chúng tôi chẳng khác gì một chư hầu. Chúng tôi trước đây cũng sống dưới sự cai trị của họ gần 50 năm rồi mới giành được độc lập. Nếu tôi không thể có được vị thế đáng tin cậy từ Mỹ, tôi có thể có được điều này từ chính phủ Nga và Trung Quốc. Đó là bởi vì họ tôn trọng chủ quyền của Philippines, điều Mỹ thiếu hoàn toàn”.
Trước đó, Tổng thống Rodrigo Duterte (23/1) cũng đã đưa ra cảnh báo sẽ hủy thỏa thuận quân sự với Mỹ nhằm đáp trả việc Washington từ chối cho Thượng nghị sĩ Phiippines Ronald Marapon dela Rosa nhập cảnh vào Mỹ. Việc Washington bắt giữ và ngăn chặn các quan chức Philippines nhập cảnh vào Mỹ là dựa trên các quy định của dự luật ngân sách 2020. Theo đó, dự luật này bao gồm đề xuất cấm nhập cảnh đối với các quan chức Philippines liên quan vụ bắt giữ mang động cơ chính trị đối với Thượng nghị sĩ Leila de Lima của nước này. Đáp lại, ông Duterte ra lệnh cấm cho phép những Thượng nghị sĩ Mỹ tìm cách gây áp lực buộc Manila trả tự do bà Lima. Tổng thống Rodrigo Duterte cho biết: “Nếu các ông không xử lý sự việc, tôi sẽ hủy bỏ các căn cứ và Thỏa thuận Các lực lượng thăm viếng (VFA). Tôi cho chính phủ Mỹ thời hạn một tháng, bắt đầu từ bây giờ”. Được biết thỏa thuận VFA ký kết năm 1998, cung cấp cơ sở pháp lý cho hàng ngàn binh lính Mỹ tại Philippines được tập trận và tham gia các chiến dịch hỗ trợ nhân đạo. The Straits Times cho hay ông Duterte lần này không hề che giấu sự khó chịu với Washington dù ông thừa nhận rằng hầu hết người Philippines và quân đội của ông vẫn rất tôn trọng Mỹ. Cường quốc này vẫn là đồng minh quốc phòng lớn nhất của Philippines và hàng triệu người dân nước này còn có người thân là công dân Mỹ.
Giới chuyên gia nhận định, việc Tổng thống Rodrigo Duterte đưa ra tuyên bố khẳng định hai nước Nga và Trung Quốc đem lại cho Philippines một vị thế đáng tin cậy hơn Mỹ, cho thấy Manila đang từng bước thay đổi quan điểm, chính sách đối với đồng minh Washington.
Trong thời gian gần đây, giới chức Philippines đã nhiều lần thể hiện quan ngại và hoài nghi về việc Mỹ hỗ trợ nước này trong việc ngăn chặn các hoạt động phi pháp của Trung Quốc ở Biển Đông. Ngoại trưởng Philippines Teodoro Locsin từng cho rằng việc Mỹ đưa ra các đề nghị có tính mơ hồ về vấn đề Biển Đông đã khiến Manila quan ngại và phải cải thiện quan hệ với Trung Quốc. Theo Ngoại trưởng Philippines Teodoro Locsin, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte quan tâm đến đề xuất của Trung Quốc về cho vay và hứa hẹn đầu tư hơn là lập trường không rõ ràng của Mỹ ở Biển Đông. Ông Teodoro Locsin cho biết, việc Trung Quốc ngỏ lời về đối tác chiến lược hấp dẫn hơn nhiều so với đề nghị hiện tại của Mỹ có sự mơ hồ về chiến lược; đồng thời cho rằng Hiệp ước phòng thủ chung với Mỹ không cản trở Philippines tăng cường hoặc thắt chặt quan hệ kinh tế với Trung Quốc, nhưng dù vậy Philippines sẽ không từ bỏ tuyên bố chủ quyền ở Biển Đông và Philippines vẫn là đồng minh quân sự của Mỹ và sẽ đứng về phía Mỹ khi xung đột xảy ra. Đáng chú ý, ông Teodoro Locsin cho biết, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte có ý định đẩy mạnh quan hệ với Trung Quốc trong 3 năm còn lại trong nhiệm kỳ của mình và việc Manila cải thiện quan hệ với Bắc Kinh đã mang lại nguồn vốn xây dựng cơ sở hạ tầng, các thỏa thuận thương mại và vốn đầu tư cho Philippines. Tuy nhiên, ông nhấn mạnh Philippines sẽ không từ bỏ tuyên bố chủ quyền ở Biển Đông để đổi lấy việc cải thiện quan hệ kinh tế.
Được biết, Hiệp ước An ninh Mỹ – Philippines 1951 (MDT) và Hiệp định Hợp tác Quốc phòng nâng cao (EDCA) giữa hai nước là công cụ pháp lý quan trọng để Mỹ bảo vệ Philippines trước các hoạt động khiêu khích, đe dọa an ninh từ Trung Quốc. MDT được ký kết vào ngày 30/8/1951 tại Washington giữa đại diện của Philippines và Mỹ, trong đó quy định cả hai nước sẽ hỗ trợ nhau nếu một trong hai nước bị tấn công từ bên ngoài. Cụ thể: Điều II, Mỹ và Philippines bằng cách tự giúp đỡ và hỗ trợ lẫn nhau để duy trì và phát triển năng lực cá nhân và tập thể chống lại các cuộc tấn công vũ trang. Điều III, Mỹ và Philippines thông qua Bộ Trưởng Ngoại giao hoặc các cơ quan đại diện để tham khảo, trao đổi ý kiến liên quan việc thực hiện MDT khi Mỹ hoặc Philippines nhận thấy toàn vẹn lãnh thổ, độc lập chính trị hay an ninh bị đe dọa bởi cuộc tấn công vũ trang ở bên ngoài Thái Bình Dương. Điều IV, khi Mỹ hoặc Philippines công nhận rằng một cuộc tấn công vũ trang trong khu vực Thái Bình Dương đe dọa đến hòa bình và an ninh của một trong hai nước thì Mỹ hoặc Philippines sẽ có trách nhiệm đảm bảo an toàn cho nước kia. Điều V, một cuộc tấn công vũ trang quy định trong Điều IV bao gồm một cuộc tấn công vũ trang trên lãnh thổ, trên các vùng đảo thuộc chủ quyền của Mỹ hoặc Philippines ở Thái Bình Dương, hoặc tấn công các lực lượng vũ trang, tàu, máy bay của Mỹ hoặc Philippines ở Thái Bình Dương. ĐIỀU VIII, MDT có hiệu lực vô thời hạn.
Tuy nhiên, việc thực hiện MDT và EDCA còn nhiều khó khăn; hiện còn “mơ hồ” về khả năng Mỹ sẽ can thiệp khi Trung Quốc cải tạo phi pháp bãi cạn Scarborough. Thứ nhất, việc diễn giải MDT còn nhiều khó khăn và Chính quyền của Tổng thống Mỹ Donald Trump hiện vẫn chưa đưa ra cam kết sẽ bảo vệ Philippines trong trường hợp xảy ra tranh chấp biển đảo. Nhà nghiên cứu chính trị Richard J. Heydarian thuộc Đại học De La Salle (Philippines) cho rằng, nhìn bao quát chung về lập trường ngoại giao của Mỹ trong vài thập niên gần đây, nhiều chính quyền Mỹ đã từ chối việc làm rõ liệu MDT có được áp dụng trong trường hợp xảy ra xung đột về lãnh thổ trên Biển Đông hay không. Cựu Ngoại trưởng Mỹ Henry Kissinger cho rằng không có cơ sở pháp lý cho việc MDT sẽ bảo vệ tuyên bố chủ quyền của Philippines trên Biển Đông. Thứ hai, EDCA sẽ khiến gia tăng nguy cơ xung đột quân sự trong khu vực. Ông Richard J. Heydarian cảnh báo cho đến nay chưa có một sự đảm bảo chắc chắn rằng EDCA sẽ tăng cường sức mạnh của Philippines tại các vùng biển tranh chấp, nếu xảy ra xung đột chỉ khiến Mỹ và Trung Quốc có những hành động nguy hiểm khi đối đầu với nhau tại Biển Đông. Thứ ba, MTD không thể đi ngược lại lập trường trung lập của Mỹ trong vấn đề Biển Đông. Cựu Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton (12/2012) từng tuyên bố, Mỹ vẫn tiếp tục cam kết đối với an ninh của Philippines, tái khẳng định Mỹ có lợi ích quốc gia trong tự do hàng hải, duy trì sự ổn định và hòa bình, tôn trọng luật quốc tế và các hoạt động thương mại hợp pháp không bị cản trở ở Biển Đông, song Mỹ sẽ không đứng về bên nào trong cuộc tranh chấp chủ quyền ở khu vực này. Thứ tư, việc ký kết MDT xảy ra trước việc Philippines chiếm hữu thực tế tại Thị Tứ (Pag – Asa) và đây là khu vực tồn tại tranh chấp chủ quyền giữa Philippines, Việt Nam và Trung Quốc, không phải là vùng lãnh thổ của Philippines. Tuy nhiên, theo cựu Ngoại trưởng Mỹ Kissinger, Mỹ sẽ can thiệp khi tàu và quân đội Philippines bị tấn công ở những nơi quan trọng tại Thái Bình Dương.
Trong khi đó, Trung Quốc đã lợi dụng sức mạnh kinh tế để tìm cách lôi kéo, mua chuộc Philippines, khiến quan hệ giữa Mỹ – Philippines ngày càng có khoảng cách. Ngay sau khi Tòa Trọng tài (12/7/2016) ra phán quyết, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte (10/2016) có chuyến thăm 04 ngày tới Trung Quốc. Trong chuyến thăm, Bắc Kinh và Manila đã ký kết nhiều thỏa thuận hợp tác kinh tế, thương mại với tổng giá trị lên đến 24 tỷ đô la. Theo đó, Trung Quốc sẽ cung cấp cho Philippines 9 tỷ USD vốn vay ưu đãi, bao gồm một hạn ngạch tín dụng 3 tỷ USD từ ngân hàng Bank of China; các thỏa thuận đầu tư có tổng trị giá 15 tỷ USD. Phát biểu tại Bắc Kinh, Bộ trưởng Bộ Thương mại Philippines Ramon Lopez (21/10/2016) cho biết Trung Quốc và Philippines đã ký thỏa thuận sơ bộ trong các lĩnh vực đường sắt, cảng biển, năng lượng và khai mỏ với tổng trị giá 11,2 tỷ USD. Trong chuyến thăm của Bộ Thương mại Philippines tới Bắc Kinh vào tháng 01/2017, Trung Quốc đã cam kết chi 3,7 tỷ USD vốn vay ưu đãi để Manila triển khai 30 dự án, tập trung trong các lĩnh vực xóa đói, giảm nghèo. Hai bên cũng nối lại các thảo luận về hợp tác khai thác năng lượng qua đàm phán giữa công ty Dầu khí Hải dương Trung Quốc (CNOOC) và Công ty PXP Energy Philippines. Ngoài ra, Trung Quốc đồng ý cung cấp 1,7 tỷ USD để mua 900 ngàn tấn gạo và các sản phẩm nông nghiệp của Philippines; cho Manila vay 500 triệu USD để mua sắm trang bị quân sự, đề nghị Philippines mua 03 tàu ngầm với trị giá 108 triệu USD, cam kết cung cấp gói viện trợ vũ khí cho cuộc chiến chống ma túy, khủng bố và bàn giao cho Philippines 23.000 khẩu súng trường M4. Trong chuyến thăm Trung Quốc lần thứ hai và tham dự hội nghị thượng đỉnh “Một Vành đai, Một Con đường” của ông Duterte(5/2017), Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã cam kết cung cấp gói viện trợ 73 triệu đô la và hỗ trợ xây cơ sở hạ tầng tại Philippines; ngoài ra 9 công ty của Trung Quốc cũng ký ý định thư để đầu tư nhiều dự án kinh doanh trị giá 9,8 tỷ đô la tại Philippines. Trong chuyến thăm Philippines của Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường (25/11/2017), Bắc Kinh đã đề xuất kế hoạch hợp tác kinh tế dài hạn với Philippines. Tại cuộc gặp, hai nhà lãnh đạo đã chứng kiến lễ ký kết 14 thỏa thuận hợp tác liên quan đến kinh tế và quốc phòng. Trung Quốc cũng cam kết viện trợ 150 triệu nhân dân tệ (22,6 triệu đô la Mỹ) để giúp tái thiết thành phố Marawi, nơi bị tàn phá nặng nề sau cuộc xung đột giữa lực lượng chính phủ và các tay súng phiến quân Hồi giáo.
Dư luận cho rằng hợp tác đầu tư, viện trợ của Trung Quốc sẽ giúp Philippines phát triển kinh tế, song Manila sẽ phải đánh đổi bằng “máu và nước mắt”. Giáo sư Herman Kraft (Đại học Philippines Diliman) nhận định, việc Philippines cải thiện quan hệ với Trung Quốc đã tạo điều kiện cải thiện tình hình kinh tế ở Manila. Cũng chính vì vậy, ông Duterte đã duy trì được sự ủng hộ của nhiều người Philippines. Theo thăm dò của cơ quan nghiên cứu Social Weather Stations ở Manila, mức ủng hộ dành cho ông Duterte lên tới 70% trong quý 1 năm 2018. Nhà kinh tế Rahul Bajoria (Singapore) cho rằng các quan chức Philippines sẽ hoan nghênh các khoản đầu tư lớn từ Trung Quốc để bù đắp cho sự sụt giảm của các khoản đầu tư từ nước khác. Tuy nhiên, nghị sĩ đối lập Gary Alejano của Philippines (8/5/2018) cảnh báo Chính quyền Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte có thể đang trượt vào chiến lược ngoại giao bẫy nợ của Trung Quốc mà Manila có khả năng phải trả giá trên Biển Đông. Hiện Chính quyền của ông Duterte có thể vẫn chưa đứng trước nguy cơ vỡ nợ nhưng việc cứ liên tục vay những khoản tiền khổng lồ không kiểm soát từ Trung Quốc để hoàn thành các dự án lớn có thể khiến Philippines rơi vào bẫy nợ, đặc biệt là sẽ chứng kiến cảnh ông Duterte quá phụ thuộc vào Trung Quốc. Chuyên gia Tara Francis Chan phân tích cho rằng Trung Quốc luôn cho các nước vay với “lãi suất cắt cổ”; hiện nay các khoản vay của Philippines từ Trung Quốc phải chịu mức lãi suất lên tới 2%-3% trong khi mức lãi suất từ Nhật Bản chỉ ở mức 0,25%-0,75.