Ian Storey, chuyên gia cao cấp và biên tập viên của Đông Nam Á đương đại tại Viện ISEAS-Yusof Ishak ở Singapore cho rằng có ba lý do giải thích cho sự hiện diện ngày càng tăng của Hải quân Hoàng gia Anh tại châu Á-Thái Bình Dương, bao gồm khu vực Biển Đông trong vài năm qua gồm sự xói mòn trật tự quốc tế, Brexit và việc đồng minh thân cận nhất của Vương quốc Anh là Mỹ đã kêu gọi các nước khác làm nhiều hơn để hỗ trợ tự do hàng hải ở Biển Đông.
Chuyên gia Ian Storey nêu ra ba lý do giải thích cho sự hiện diện ngày càng tăng của Hải quân Hoàng gia Anh tại châu Á-Thái Bình Dương trong vài năm qua, gồm Brexit, sự xói mòn trật tự quốc tế dựa trên luật lệ là một trong những bốn mối đe dọa chính mà đất nước phải đối mặt và việc Mỹ kêu gọi các nước khác làm nhiều hơn để hỗ trợ tự do hàng hải ở Biển Đông.
Nước Anh, Brexit và Biển Đông
Theo một số nguồn thạo tin, vào ngày 31/8/2018, tàu vận tải đổ bộ 19.500 tấn của Anh, HMS Albion đã làm một việc gì đó ở Biển Đông mà không tàu chiến Anh nào thực hiện trước đó, đó là việc nó đã tiến hành tự do hoạt động hàng hải (FONOP) bằng cách đi thuyền qua vùng lãnh hải của quần đảo Hoàng Sa đang tranh chấp. Mặc dù Bộ Quốc phòng Anh từ chối xác nhận hoặc từ chối liệu HMS Albion có đi thuyền trong giới hạn lãnh hải 12 hải lý hay không, những phản ứng giận dữ của Trung Quốc cho rằng Hải quân Hoàng gia (RN) thực sự đã tiến hành FONOP kiểu Mỹ ở Biển Đông. Bắc Kinh đã tìm cách trừng phạt Vương quốc Anh vì vi phạm không chỉ chủ quyền của Trung Quốc mà cả luật pháp quốc tế.
HMS Albion là một trong năm tàu RN được triển khai đến vùng biển châu Á trong năm 2018, 2019 và với số lượng cao nhất kể từ năm 2013. Các tàu chiến đã thực hiện một loạt các nhiệm vụ, bao gồm thực thi các lệnh trừng phạt của Liên hợp quốc đối với Triều Tiên; tiến hành các cuộc tập trận hải quân với các đồng minh của Mỹ, Nhật Bản và 5 đồng minh theo “Thỏa thuận phòng thủ 5 cường quốc” (FPDA), gồm Malaysia, Singapore, Anh, Australia, New Zealand và thực hiện các quyền tự do trên biển ở Biển Đông và Eo biển Đài Loan.
Chuyên gia Ian Storey nêu ra ba lý do cho sự hiện diện gia tăng của RN ở châu Á-Thái Bình Dương trong vài năm qua. i) Thứ nhất, Tạp chí An ninh và Quốc phòng Chiến lược (SDSR) năm 2015 của Vương quốc Anh xác định sự xói mòn trật tự quốc tế dựa trên luật lệ là một trong bốn mối đe dọa chính đối với đất nước (cùng với khủng bố, sự hồi sinh của các mối đe dọa từ nhà nước, đặc biệt là từ Nga và các cuộc tấn công mạng). Theo SDSR, châu Á-Thái Bình Dương có ảnh hưởng đáng kể đến tương lai và độ tin cậy của đơn đặt hàng quốc tế dựa trên luật lệ do đó tầm quan trọng của các hoạt động thực thi lệnh trừng phạt đối với Bình Nhưỡng và các nhiệm vụ hiện diện ở Biển Đông. Sự buông thả của quân đội Anh khỏi các cuộc xung đột ở Afghanistan và Iraq đã cho phép Hải quân Anh cam kết hiện diện nhiều hơn cho châu Á-Thái Bình Dương. ii) Thứ hai, là việc Anh rời khỏi Liên minh châu Âu (hay còn gọi là Brexit). Sau cuộc trưng cầu dân ý tháng 6/2016, trong đó 51,9% những người đã bỏ phiếu đã rời khỏi Liên minh châu Âu, Chính phủ Anh đã đưa ra một tầm nhìn hậu Brexit cho Vương quốc Anh dưới khẩu hiệu “Nước Anh Toàn cầu”. Trong lĩnh vực an ninh, “Nước Anh Toàn cầu” là về việc tăng cường mạng lưới quốc phòng ở nước ngoài, tăng cường các mối quan hệ hiện có và hỗ trợ trật tự quốc tế dựa trên các quy tắc. Anh coi tự do hàng hải và hàng không là một trong những trụ cột chính của trật tự này. Sau 3 năm hỗn loạn chính trị và khủng hoảng, Vương quốc Anh đã chính thức rời EU vào ngày 31/01/2020. iii) Thứ ba, là do việc đồng minh thân cận nhất của Vương quốc Anh – Mỹ đã kêu gọi các nước khác làm nhiều hơn để hỗ trợ tự do hàng hải ở Biển Đông. Vào giữa năm 2018, Bộ trưởng Quốc phòng lúc bấy giờ của Vương quốc Anh, ông Gavin Williamson, đã hứa rằng sự hiện diện của Hải quân Anh ở châu Á không chỉ là một chớp nhoáng và Chính phủ đã cam kết bảo vệ tự do hàng hải ở Biển Đông . Đầu năm 2019, ông đã khẳng định rằng “Nước Anh Toàn cầu” yêu cầu hành động của Vương quốc Anh để chống lại các quốc gia chống lại luật pháp và đưa ra hệ thống các quy tắc và tiêu chuẩn toàn cầu mà an ninh và thịnh vượng của chúng tôi phụ thuộc vào. Bộ trưởng Williamson đã xác nhận lại các cam kết được thực hiện bởi những người tiền nhiệm của ông rằng vào năm 2021, việc triển khai đầu tiên của tàu chiến mới nhất và lớn nhất của RN, tàu sân bay nặng 65.000 tấn HMS Queen Elizabeth, sẽ bao gồm cả châu Á-Thái Bình Dương, chắc chẵn bao gồm cả Biển Đông. Bộ trưởng Williamson cũng cho biết Anh đang tìm cách thiết lập sự hiện diện bền vững tại châu Á-Thái Bình Dương, mặc dù sự hiện diện này có thể diễn ra như thế nào vẫn đang được Chính phủ Anh thảo luận. Một lựa chọn sẽ là triển khai chuyển tiếp một tàu chiến RN tới khu vực trên cơ sở luân phiên, như Anh đã làm ở Bahrain. Các địa điểm được đề xuất đã bao gồm Singapore (nơi RN duy trì một cơ sở hậu cần hỗ trợ cho FPDA), Brunei (nơi Quân đội Anh có một tiểu đoàn Gurkha) và thậm chí cả căn cứ hải quân Mỹ tại Yokosuka, Nhật Bản. Lựa chọn thứ hai có tính khả thi cao vì Mỹ, Nhật Bản và Anh đã cam kết tăng cường hợp tác hải quân để hỗ trợ trật tự quốc tế dựa trên quy tắc, trong đó Washington có thể giúp gánh một số chi phí và một thỏa thuận căn cứ của Anh với Mỹ và Nhật Bản sẽ tránh đặt các nước Đông Nam Á vào thế khó, vì Trung Quốc gần như chắc chắn sẽ phản đối kế hoạch này (cũng như một số thành viên của ASEAN).
Các thách thức và nhân tố tác động đến chính sách của Anh hiện tại
Sau cuộc bầu cử lại của Đảng Bảo thủ vào tháng 12/2019, Chính phủ của Thủ tướng Boris Johnson đã không dao động trong cam kết của mình đối với sự hiện diện dai dẳng ở châu Á-Thái Bình Dương. Tuy nhiên, đáp ứng tham vọng địa chính trị thời hậu Brexit của Vương quốc Anh sẽ liên quan đến những thách thức đáng kể.
Thứ nhất, nhóm thách thức liên quan đến nguồn tài chính và tương lai của RN. Theo Ủy ban Tài khoản công, Bộ Quốc phòng hiện đang phải đối mặt với sự thiếu hụt kinh phí 7 tỷ bảng Anh (9,2 tỷ USD). Do đó, báo chí Anh đã rầm rộ với những tin đồn về việc cắt giảm quốc phòng sắp xảy ra, bao gồm cả khả năng chơi khăm hoặc thuê một trong hai tàu sân bay mới của Anh. Hơn nữa, Chính phủ Johnson đã hứa sẽ tiến hành một SDSR mới cực đoan vào năm 2020. Cố vấn trưởng của Johnson, Dominic Cummings (chủ mưu đằng sau chiến dịch năm 2016 rời khỏi EU), đã bị chỉ trích dữ dội về các nền tảng di sản của thế giới. các nhà mạng và đã lập luận rằng thay vào đó, Vương quốc Anh nên chi nhiều tiền hơn cho các công nghệ mới nổi như trí tuệ nhân tạo AI và tự động hóa robot. Và sự không chắc chắn về kinh tế của Brexit, đặc biệt là nếu Anh và EU không đồng ý thỏa thuận thương mại vào tháng 12/2020. Nếu họ không đạt được thỏa thuận, nền kinh tế Anh có thể bị ảnh hưởng và điều này sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến ngân sách quốc phòng, có thể hạn chế khả năng hoạt động ở nước ngoài của RN. Bất chấp những tin đồn, RN hoàn toàn kỳ vọng sẽ vận hành 02 nhóm tác chiến tàu sân bay vào năm 2023 khi tàu HMS Elizabeth Elizabeth hoạt động đầy đủ. Nhưng điều này cũng sẽ đặt ra thách thức cho hải quân. Hiện tại, RN chỉ vận hành 19 tàu mặt nước lớn (6 tàu khu trục và mười ba tàu khu trục) và 01 tàu sân bay sẽ đòi hỏi hơn 1/3 số tàu này cho nhiệm vụ hộ tống. Điều đó có nghĩa là RN sẽ có ít tàu chiến hơn cho các nhiệm vụ riêng lẻ (ở Biển Đông và các nơi khác).
Thứ hai, những tranh cãi về ưu tiên trong sự gia tăng hiện diện của Anh trên thế giới. Bất chấp tham vọng của Anh là đóng vai trò lớn hơn ở châu Á, Anh vẫn phải ưu tiên trong khu vực châu Âu-Đại Tây Dương (“Euro-Atlantic”) (nơi mà nước Nga được xem là đang hồi sinh một cách nhanh chóng), tiếp theo là Trung Đông. Một cuộc khủng hoảng ở một trong hai khu vực đó, hoặc ở những nơi khác, sẽ hạn chế khả năng của Anh trong việc triển khai tàu chiến đến châu Á. Một ví dụ hoàn hảo đã xảy ra vào giữa năm 2019 khi tàu HMS Defender đã được lên kế hoạch triển khai đến châu Á-Thái Bình Dương nhưng đã được chuyển hướng đến Vịnh Ba Tư để hộ tống các tàu mang cờ Anh sau khi gia tăng căng thẳng với Iran.
Thứ ba, các yếu tố liên quan Trung Quốc và việc London muốn mối quan hệ nào với Bắc Kinh sau Brexit. Thực tế Bắc Kinh đã xếp hoạt động tự do hàng hải của Anh ở Biển Đông là một mối đe dọa đến “lợi ích cốt lõi” của Trung Quốc. Vào tháng 4/2019, Phó Thủ tướng TQ Hồ Xuân Hoa nói với Bộ trưởng tài chính Anh lúc bấy giờ là Philip Hammond rằng, hoạt động này đã dẫn đến một cuộc đình chỉ tạm dừng trong hợp tác Trung-Anh. Vào tháng 9/2019, Đại sứ Trung Quốc tại Anh, Liu Xiaoming tuyên bố rằng, “Anh không nên làm công việc bẩn thỉu của Mỹ ở Biển Đông”, trong khi Tùy viên Quốc phòng, Thiếu tướng Zhang Jianguo cảnh báo, nếu Anh chung tay trong một thách thức hoặc vi phạm chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Trung Quốc, đó sẽ là một hành động thù địch. Cùng với sự chỉ trích của Anh về chính sách của Bắc Kinh ở Hồng Kông và Tân Cương, Biển Đông có thể làm thất vọng mong muốn của Chính quyền Johnson đàm phán hiệp định thương mại tự do hậu Brexit (FTA) với Trung Quốc. Báo chí nhà nước Trung Quốc đã gợi ý rằng một FTA Trung-Anh có thể bị trật bánh nếu Anh tiếp tục vi phạm chủ quyền của Trung Quốc tại Biển Đông. Do đó, London có thể phải đối mặt với một vấn đề nan giải trong tương lai rất gần: liệu có nên tiếp tục tiến độ hoạt động của các hoạt động hải quân ở Biển Đông và do đó kích động Bắc Kinh và có thể mất một thỏa thuận thương mại quan trọng hay như các nước khác đã làm, để hạ thấp tranh chấp trong việc theo đuổi lợi ích kinh tế.