Liệu Trung Quốc có tuyên bố ADIZ trên biển Đông?
Khả năng Trung Quốc sẽ tuyên bố một Vùng nhận dạng phòng không (ADIZ) tại khu vực biển Đông hay không vẫn đang là vấn đề gây xôn xao dư luận ở khu vực này.
Theo các nhà phân tích, trong các tuyên bố chính thức, Trung Quốc chưa bao giờ loại trừ khả năng thiết lập ADIZ ở Biển Đông. Mới đây, các nguồn tin thân cận với quân đội Trung Quốc nói với các nhà báo nước ngoài rằng Trung Quốc đã có kế hoạch và sẵn sàng thiết lập ADIZ ở Biển Đông. Việc “rò rỉ” thông tin như vậy được giới quan sát đánh giá là Trung Quốc đang “thăm dò” phản ứng của thế giới trước khi đưa ra quyết định chính thức.
Với việc bắn tín hiệu một cách mập mờ như vậy, đã có khá nhiều các tranh luận khác nhau về khả năng Trung Quốc thực sự đủ khả năng để thực hiện ADIZ trên thức tế. Từ năm 2014, Trung Quốc đã bắt đầu quá trình bồi lấp các đảo nhân tạo trên biển Đông và sau đó tăng cường quân sự hoá trên các cấu trúc tại Trường Sa mà quốc gia này đang kiểm soát. Trên Đảo Phú Lâm, Đá Chữ Thập, Đá Subi và Đá Vành Khăn, Trung Quốc xây dựng 4 đường băng dài 3.000 mét với các nhà chứa có thể chứa hàng chục máy bay. Ngoài ra, Trung Quốc cũng lắp đặt các trạm radar tần số cao trên các thực thể này và Đá Châu Viên. Ở các đảo này, Trung Quốc triển khai tên lửa đất đối không và tên lửa chống tàu có tầm bắn khoảng 400 km.
Hình ảnh vệ tinh mới đây cho thấy máy bay cảnh báo sớm KJ-500, máy bay tuần tra chống ngầm KQ-200 và tàu vận tải đổ bộ lớp Yuzhao Type 071 hiện diện trên Đá Chữ Thập. Nếu các cơ sở hạ tầng và hệ thống vũ khí này là công cụ để Trung Quốc đạt được quyền bá chủ Biển Đông, thì ADIZ sẽ cung cấp nền tảng pháp lý thuận lợi cho hoạt động triển khai của Bắc Kinh.
Một số chuyên gia như thẩm phán Philippines Antonio Carpio cho rằng khả năng tuyên bố ADIZ ở Biển Đông của Trung Quốc có thể thành hiện thực, song sẽ được ngụy trang bằng cách không sử dụng tên gọi ADIZ, hoặc có thể là ADIZ nhưng không khai báo và vẫn được thực hiện một cách tích cực. Cụ thể là Trung Quốc đã áp dụng hiệu quả một “tiền ADIZ” ở Biển Đông bằng cách cảnh cáo các máy bay của Philippines bay qua Trường Sa tránh xa khu vực này. Tàu và máy bay của Việt Nam, Mỹ, Australia và Ấn Độ cũng từng nhận được cảnh báo tương tự. Tuy nhiên, “tiền ADIZ” của Trung Quốc dường như bao phủ không quá 20 hải lý tính từ bờ của các thực thể do Trung Quốc kiểm soát.
Các kịch bản cho ADIZ trên Biển Đông
Từ đầu năm 2020 đến nay, xuất hiện nhiều đồn đoán về khả năng Bắc Kinh sẽ thiết lập vùng nhận diện phòng không (ADIZ) tại khu vực Biển Đông. Có nhiều câu hỏi đặt ra là, đây có phải do Trung Quốc đưa ra để “ném đá dò đường”, tạo ra sự mơ hồ như một sự đe dọa lơ lửng với các nước ven Biển Đông và cũng có nhiều giả thiết nếu lập ADIZ ở Biển Đông thì Trung Quốc sẽ thực hiện theo kịch bản nào:
1. Trung Quốc lập ADIZ trên vùng trời bao phủ quần đảo Hoàng Sa và vùng biển xung quanh.
2. ADIZ bao phủ hầu hết vùng trời Biển Đông, bao gồm quần đảo Trường Sa.
3. ADIZ có thể được lập trên vùng trời của “đường chín đoạn”.
Trong ba kịch bản trên, nếu Trung Quốc thiết lập ADIZ trên Biển Đông, thì kịch bản dễ xảy ra nhất là trên quần đảo Hoàng Sa.
Ảnh vệ tinh đảo Phú Lâm thuộc quần đảo Hoàng Sa do Trung Quốc kiểm soát AMTI
Bắc Kinh có thể đã sẵn sàng tuyên bố và thực thi một ADIZ trên Biển Đông, song họ vẫn phải cân nhắc kỹ vấn đề “thiệt hơn”.
Đối phó thế nào với ADIZ trên biển Đông của Trung Quốc?
Do vị trí chiến lược của Biển Đông và bản chất của các tranh chấp tại vùng biển này, nên ADIZ mà Trung Quốc có thể thiết lập sẽ gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng đối với khu vực, dẫn tới leo thang căng thẳng giữa Bắc Kinh với các nước khác, đẩy khu vực vào một cuộc leo thang xung đột mới rất nguy hiểm, trước hết là trên lĩnh vực ngoại giao và pháp lý; giống như căng thẳng đã xảy ra khi Trung Quốc thiết lập ADIZ trên biển Hoa Đông và chắc sẽ vấp phải sự phản đối của những quốc gia có lợi ích về hàng không và hàng hải như Mỹ, hay những nước đang điều hành các FIR tại khu vực này như Việt Nam, Singapore và Indonesia
Thay đổi cán cân quyền lực tại khu vực
Mặc dù chính quyền Philippines hiện nay của Tổng thống Duterte dường như khá thân với Trung Quốc, nhưng ông ta sẽ chấm dứt nhiệm kỳ năm 2022, và ông ta cũng đang chịu rất nhiều áp lực từ người dân Philippinestrong việc phản đối chính sách của Trung Quốc trên biển Đông. Việc Duterte mới đây rút lại yêu cầu huỷ bỏ Hiệp ước Thăm viếng Quân sự (VFA) với Hoa Kỳ cho thấy áp lực của người dân Philippines lên vấn đề này. Mới đây, Cựu Thẩm phán Antonio Carpio đã kêu gọi trên báo chí là cần bầu cho những người nào bảo vệ lợi ích của dân tộc và đất nước trong cuộc bầu cử sắp tới.
Chính vì vậy, một chính phủ hậu Duterte chắc chắn sẽ có những điều chỉnh mới về chính sách, đặc biệt về vấn đề biển Đông.
Trong bối cảnh đó, nếu Trung Quốc tuyên bố ADIZ trên biển Đông, Việt Nam và chính quyền Philippines hậu Duterte cũng có thể xem xét việc cấp phép cho quân đội Mỹ quyền tiếp cận thường xuyên vào các địa điểm chiến lược trên bờ Biển Đông như Vịnh Cam Ranh và Đà Nẵng ở Việt Nam hoặc Vịnh Ulugan, Vịnh Subic và tỉnh Zambales ở Philippines, để đối trọng một số lợi thế của Trung Quốc có được nhờ các cơ sở trên đảo nhân tạo. Kết hợp những điều này sẽ mang lại thế cân bằng quyền lực trong khu vực và vô hiệu hóa ADIZ của Trung Quốc.
Sử dụng các tiến trình pháp lý
Bên cạnh các biện pháp sử dụng ngoại giao và công luận quốc tế để lên án Trung Quốc, các quốc gia liên quan trực tiếp tại khu vực sẽ có thể sử dụng biện pháp pháp lý để “phòng vệ” trước Trung Quốc. Các biện pháp có thể như sau:
– Việt Nam có thể lập một ADIZ của riêng mình trên quần đảo Hoàng Sa, theo đó có thể lấy lại một số hình thức quản lý của Việt Nam đối với các đảo và nhờ vậy sẽ làm suy yếu vị thế của Trung Quốc.
– Việt Nam và Malaysia có thể khởi kiện các hoạt động đơn phương của Bắc Kinh trong các vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của họ, các hoạt động bất hợp pháp dựa trên phán quyết của Tòa Trọng tài năm 2016 trong vụ Philippines kiện Trung Quốc.
Trên bình diện pháp lý, phán quyết của Tòa Trọng tài năm 2016 đã khẳng định rằng, cho dù Trung Quốc tuyên bố không tham gia, không chấp nhận và không tuân thủ phán quyết của Toà trọng tài, nhưng Trung Quốc vẫn là một bị đơn trong vụ Philippines kiện Trung Quốc,do đó, Trung Quốc vẫn bị ràng buộc về mặt pháp lý bởi phán quyết của của Toà. Bởi vậy, nếu Trung Quốc thiết lập một ADIZ trên vùng trời quần đảo Trường Sa hoặc vùng trời bên trên “đường chín đoạn”, thì Philippines có thể tiếp tục yêu cầu Toà trọng tài tuyên bố các biện pháp liên quan tới ADIZ này căn cứ theo Điều 290, Mục 1 trong UNCLOS 1982.
Tương tự Philippines, các quốc gia khác liên quan trực tiếp đến tranh chấp Biển Đông như Malaysia hay Việt Nam cũng có thể sử dụng một thủ tục trọng tài theo Phụ lục VII của UNCLOS 1982, theo quy định tại Điều 58 và 87 của UNCLOS 1982 nếu một khi Trung Quốc tuyên bố ADIZ tại khu vực này. Đồng thời, Việt Nam hoặc Malaysia cũng có thể yêu cầu Toà án Quốc tế về Luật biển (ITLOS ) áp dụng các biện pháp tạm thời căn cứ theo Điều 290, Mục 5 trong UNCLOS 1982 trong lúc chờ đợi phán quyết từ Toà trọng tài.
Chúng ta có thể thấy, do vai trò và vị trí địa chiến lược quan trọng của Biển Đông đối với cộng đồng quốc tế, cho nên sự ổn định của vùng biển này là một phần không thể tách rời đối với lợi ích quốc gia của nhiều nước trong và ngoài khu vực. Chính vì vậy, việc tuyên bố ADIZ có thể sẽ tạo ra sự đoàn kết của khu vực và thế giới để chống lại các tham vọng của Trung Quốc tại biển Đông.