Nhân 4 năm Tòa Trọng tài vụ kiện Biển Đông do Philippines khởi kiện Trung Quốc ra phán quyết, chúng ta cùng nhìn lại khía cạnh pháp lý của vấn đề này:
UNCLOS đã xác định rõ ràng 4 tòa án có thẩm quyền xét xử các tranh chấp trong khuôn khổ công ước: Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ); Tòa án Quốc tế về Luật Biển (ITLOS); một Tòa Trọng tài Thường trực được thành lập theo một trong các phụ lục của UNCLOS và một Tòa Trọng tài đặc biệt để giải quyết một số loại tranh chấp được đặc biệt xác định (Điều 287 UNCLOS).
Tất cả các cơ chế Tòa án nói trên đều được xem như là bình đẳng với nhau về thẩm quyền pháp lý để xem xét và xét xử các tranh chấp theo tinh thần UNCLOS. Mỗi nước tham gia UNCLOS đều có quyền chọn một trong ba cơ quan tư pháp đầu tiên để giải quyết tranh chấp với các quốc gia khác liên quan đến việc giải thích hoặc áp dụng UNCLOS. Nếu không tuyên bố chọn một cơ chế cụ thể nào để xét xử các tranh chấp, thì quốc gia thành viên đó mặc nhiên được coi là đã chấp nhận cơ chế trọng tài, phù hợp với phụ lục của UNCLOS.
Do việc Trung Quốc chưa bao giờ ra tuyên bố chọn một cơ chế xét xử, vì vậy cơ quan tư pháp hợp pháp và chính đáng duy nhất để xem xét vụ kiện do Philippines đưa ra theo UNCLOS là một Tòa Trọng tài. Tuy nhiên, trong cuộc họp báo tại Bắc Kinh vào tháng 7/2016 sau khi Tòa Trọng tài Thường trực La Haye ra phán quyết về Biển Đông, Thứ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Lưu Chấn Dân (Liu Zhenmin) ngang nhiên tuyên bố rằng Tòa Trọng tài không phải là một “Tòa án quốc tế”.
Phát biểu của ông Thứ trưởng Ngoại giao Trung Quốc chỉ là một sự ngụy biện. Vấn đề không phải là Tòa Trọng tài có phải là một Tòa án quốc tế hay không, mà là UNCLOS quy định rằng Tòa Trọng tài là một cơ chế pháp lý hợp pháp, có giá trị và thẩm quyền ngang hàng với ITLOS và ICJ để xét xử các tranh chấp phát sinh trong các trường hợp liên quan đến việc giải thích và áp dụng Công ước. Trung Quốc là một thành viên của UNCLOS thì phải có trách nhiệm tuân thủ các quy định của Công ước.
Theo luật pháp quốc tế, các cơ quan tư pháp có thẩm quyền tự xác định xem họ có thẩm quyền tài phán đối với các tranh chấp được đưa ra để nhờ họ phân xử hay không. Đối với các tranh chấp trong khuôn khổ UNCLOS, Điều 288 của UNCLOS quy định cụ thể: “Trong trường hợp có tranh cãi về việc Tòa án hay Tòa Trọng tài có thẩm quyền xét xử hay không, vấn đề sẽ được giải quyết theo quyết định của Tòa án hoặc Tòa Trọng tài”.
Trong vụ kiện Biển Đông do Philippines khởi xướng, Trung Quốc kiên quyết phủ nhận thẩm quyền của Tòa Trọng tài và sau khi Tòa Trọng tài ra phán quyết cuối cùng hôm 12/7/2016, bác bỏ hoàn toàn yêu sách “đường lưỡi bò” của Trung Quốc ở Biển Đông, Bắc Kinh đã tấn công cơ chế pháp lý này trong Tuyên bố của Bộ Ngoại giao Trung Quốc ngày 12/07/2016 khi họ ngang nhiên cho rằng hành động và phán quyết của Tòa Trọng tài vừa “bất công” vừa “bất hợp pháp” và “sai lệch hoàn toàn với mục tiêu và mục đích của UNCLOS…, phá hoại đáng kể tính toàn vẹn và thẩm quyền của UNCLOS, vi phạm nghiêm trọng các quyền hợp pháp của Trung Quốc trong tư cách một quốc gia có chủ quyền và là thành viên của UNCLOS…”.
Có lý nào mà một quốc gia thành viên UNCLOS lại tự cho phép mình coi thường quyền hạn của một Tòa án có thẩm quyền được ghi rõ trong các điều khoản của UNCLOS mang tính ràng buộc về mặt pháp lý đối với các thành viên? Khi làm như vậy, Trung Quốc không chỉ tước bỏ quyền được đối xử công bằng mà cả cơ hội tìm kiếm công lý của tất cả các nước khác trong UNCLOS, những nước cho rằng quyền và lợi ích của họ đã bị Trung Quốc vi phạm.
Dù tham gia hay không tham gia vụ kiện, các bên liên quan vụ kiện Biển Đông có nghĩa vụ pháp lý phải tuân thủ mọi quyết định của Tòa Trọng tài, từ các quyết định về thẩm quyền tài phán cho đến các phán quyết về nội dung của vụ kiện. Điều 296 UNCLOS quy định: “Bất kỳ quyết định nào do một Tòa án hoặc Tòa Trọng tài có thẩm quyền theo mục này đưa ra đều là quyết định tối hậu mà tất cả các bên tranh chấp phải tuân thủ. Điều khoản này nhấn mạnh “bất kỳ quyết định nào” và tất cả những quyết định đó đều là quyết định “tối hậu”, tức là không có quyền kháng cáo, và áp dụng cho bất kỳ quyết định nào của một Tòa án hoặc Tòa Trọng tài “có thẩm quyền xét xử theo mục này”. Theo đó, mọi quyết định của Tòa Trọng tài vụ kiện Biển Đông, bao gồm cả phán quyết hôm 12/7/2016 là cuối cùng và ràng buộc đối với các bên (nguyên đơn hay bị đơn) trong vụ kiện.
Như vậy, trên bình diện luật pháp quốc tế, Trung Quốc bắt buộc phải tuân thủ các quyết định của Tòa Trọng tài Thường trực La Haye. Thế nhưng, ngay sau khi Tòa Trọng tài ban hành phán quyết dài 501 trang về vụ kiện Biển Đông, Trung Quốc lại tuyên bố rằng phán quyết “không có giá trị và vô hiệu” và không có tính ràng buộc. Lời khẳng định đó đã trái ngược hẳn với các nghĩa vụ pháp lý của Bắc Kinh trong khuôn khổ UNCLOS.
Nhìn lại cách hành xử của Trung Quốc ở Biển Đông và thái độ của họ đối với quá trình thành lập Tòa Trọng tài vụ kiện Biển Đông, đối với vấn đề thẩm quyền của Tòa cũng như đối với phán quyết 12/7/2016 của Tòa Trọng tài có thể thấy rõ sự coi thường luật pháp quốc tế của giới cầm quyền Bắc Kinh. Họ đã không chỉ không thực hiện những nghĩa vụ của một quốc gia vừa là thành viên UNCLOS, vừa là Ủy viên thường trực Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc mà đang tiếp tục có những hành động gây hấn ngày càng leo thang ở Biển Đông vi phạm nghiêm trọng các quy định của UNCLOS.
Trong 4 năm qua, giới cầm quyền Bắc Kinh luôn tìm mọi cách để “vô hiệu hóa” phán quyết của Tòa Trọng tài nhưng họ không thể làm mất đi tinh thần bất diệt của phán quyết. Phán quyết 12/7/2016 của Tòa Trọng tài sẽ tồn tại mãi mãi và trở thành một bộ phận của luật pháp quốc tế, là sự phát triển mới cụ thể hóa các nội dung của UNCLOS đối với tình hình thực tế ở Biển Đông.
Ngày càng có nhiều tiếng nói công khai, chính thức ủng hộ và đánh giá cao giá trị của phán quyết thể hiện qua việc thời gian gần đây, nhiều nước trong khu vực (Indonesia, Singapore, Việt Nam, Malaysia) đã đề cập đến nội dung phán quyết dưới các hình thức khác nhau, thậm chí tinh thần chính của phán quyết đã được nêu ra một cách gián tiếp trong Tuyên bố của Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN lần thứ 36 vừa diễn ra hôm 26/6/2020. Đặc biệt, việc Mỹ – nước không liên quan trực tiếp đến tranh chấp Biển Đông đã nêu rõ phán quyết 12/7/2016 của Tòa Trọng tài trong một văn bản chính thức gửi lên Liên hợp quốc phản đối yêu sách và hành động của Trung Quốc ở Biển Đông hôm 01/6/2020 có ý nghĩa quan trọng thúc đẩy việc phát huy vai trò của phán quyết trong giải quyết các tranh chấp ở Biển Đông.