Phát triển thủy điện là mối quan tâm chung. Cần rà soát, đánh giá thận trọng nhằm bảo đảm lợi ích kinh tế nhưng cũng phải an toàn cho hạ du.
Mối lo từ thủy điện vừa và nhỏ.
26km, 4 thủy điện
Sự cố sạt lở tại Thủy điện Rào Trăng 3, Trạm bảo vệ rừng 67 (ở xã Phong Xuân, huyện Phong Điền, Thừa Thiên Huế) khiến nhiều người thiệt mạng và mất tích; người dân lâm cảnh khốn cùng, miền Trung tan hoang, thiệt hại nặng nề không kể hết. Trong số hàng loạt những nguyên nhân được chỉ ra như mưa lũ kéo dài, địa hình phức tạp thì thủy điện cũng được cho là một trong nhiều nguyên nhân.
Theo thống kê, tại Thừa Thiên Huế hiện có hơn chục dự án thủy điện nhỏ được cấp phép đầu tư xây dựng theo thiết kế bậc thang.
Riêng sông Rào Trăng có chiều dài khoảng 26 km nhưng đã có tới 4 dự án thủy điện với 4 bậc, tổng công suất lắp máy là 89MW đang xây dựng, sắp hoàn thành và đã đi vào hoạt động gồm: thủy điện A Lin B1 (42MW); A lin B2 (20MW); Rào Trăng 3 (13MW) và Rào Trăng 4 (14MW).
Thủy điện Rào Trăng 3 được UBND Thừa Thiên Huế cấp phép giao cho Công ty TNHH Tư vấn xây dựng Trường Sơn thực hiện vào tháng 11/2008 với công suất lắp máy 11 MW, tổng nguồn vốn đầu tư 290 tỉ đồng.
Diện tích đất dự kiến sử dụng là 11,1 ha; trong đó diện tích khu vực lòng hồ là 8,8 ha, còn lại là khu vực nhà máy, tuyến áp lực, tuyến năng lượng và công trình phụ trợ.
Dự án sau đó được điều chỉnh quy hoạch tăng công suất nhà máy lên 13MW và điện lượng trung bình hàng năm là 44,343 triệu kWh. Dự án cũng được thay đổi nhà đầu tư từ Công ty TNHH tư vấn xây dựng Trường Sơn sang Công ty CP Thủy điện Rào Trăng 3.
Tại thời điểm đó, việc phát triển đồng loạt nhiều dự án thủy điện nhỏ, siêu nhỏ nhưng lại có quy mô diện tích sử dụng đất lớn đã đặt ra không ít băn khoăn. Ngoài diện tích làm thủy điện, thiết kế các công trình đập lớn với hồ chứa có dung tích chứa nước từ hàng chục triệu đến hàng trăm triệu m3 khiến các dự án phải chiếm dụng diện tích đất đai rất lớn, đồng thời cũng gây ra nhiều nguy cơ tiềm ẩn đối với quá trình vận hành, khai thác thủy điện cũng như tác động tới tài nguyên và môi trường trong lưu vực sông. Đặc biệt thực tế xả lũ gây thiệt hại nặng nề cho người dân những vùng hạ du năm nào cũng xảy ra nhưng tới nay những bất cập xoay quanh cái được gọi là “vận hành đúng quy trình” vẫn lặp lại và không thấy ai phải chịu trách nhiệm.
ĐBQH Nguyễn Ngọc Phương (Quảng Bình) nhắc lại, vấn đề phá rừng làm thủy điện, thủy điện công suất siêu nhỏ đã được ông cũng như nhiều ĐBQH các khóa lên tiếng yêu cầu xem xét, đánh giá thận trọng về tính hiệu quả cũng như những lợi ích từ thủy điện mang lại so với những thiệt hại và nguy cơ có thể xảy ra để cân nhắc, quyết định đầu tư.
Thậm chí, nhiều đại biểu nói thẳng, thủy điện là gắn với chặt phá rừng và nguy cơ gây lũ lụt, nhất là khi có thêm mưa, lũ kéo dài. Sự việc sạt lở ở Huế và các tỉnh miền Trung những ngày qua chính là một minh chứng.
Vì điều này, ngay tại kỳ họp Quốc hội khóa XIII, Bộ Công thương đã bị yêu cầu rà soát, Chính phủ phải cắt giảm, loại bỏ hàng trăm công trình, dự án thủy điện nhỏ, siêu nhỏ, không bảo đảm an toàn ra khỏi quy hoạch.
“Phát triển thủy điện vẫn là mối quan tâm chung của nhiều ĐBQH, do đó, tùy vào hiện trạng, phản ánh của từng địa phương các đại biểu sẽ lên tiếng.
Việc rà soát, đánh giá, xem xét vẫn cần phải tiếp tục làm vừa nhằm bảo đảm tối ưu về lợi ích kinh tế nhưng cũng đồng thời phải đáp ứng yêu cầu về an toàn cho người dân vùng hạ du.
Vấn đề này vẫn sẽ được các ĐBQH quan tâm, phản ánh tại kỳ họp tới”, vị đại biểu đoàn Quảng Bình nói.
Lợi ích không tương xứng…
Ông Lê Việt Trường – nguyên ĐBQH Khóa XIII nói thêm, chuyện miền Trung lũ chồng lũ được cho là do thủy điện xả nước không đúng quy định đã được nhắc tới từ năm 2013.
Mặc dù, thời điểm đó, Bộ Công thương đã tiếp thu, lắng nghe, chấp nhận loại khỏi quy hoạch gần 500 thủy điện nhỏ nhưng bài toán về hiệu quả kinh tế từ việc phát triển quá nhiều thủy điện cũng như những nguy cơ tiềm ẩn, trách nhiệm quản lý, vận hành… vẫn chưa được đánh giá một cách toàn diện, kỹ lưỡng.
Theo ông Trường, nhiều chuyên gia kinh tế và cả ĐBQH cũng nói thẳng, nếu tính toán kỹ lưỡng thì nguồn lợi từ thủy điện mang lại chưa chắc đã tương xứng với những gì phải bỏ ra.
Trước hết về hiệu quả kinh tế, ông cho biết, nếu dự án được quy hoạch, thiết kế ở những vị trí thuận lợi, có nguồn nước dồi dào như thủy điện Hòa Bình hay thủy điện Sơn La thì giá thành điện mới rẻ, hiệu quả kinh tế cao, nhà đầu tư mới có lợi.
Ngược lại với những thủy điện vừa và nhỏ có vị trí địa lý không thuận lợi nếu tính tổng chi phí đầu tư xây dựng thủy điện cho tới khi hoàn thành đưa vào sản xuất và tạo ra thành phẩm thì không hề rẻ, thậm chí không có lãi.
Chưa kể, để làm thủy điện nguồn lợi thiên nhiên phải đánh đổi là quá lớn, cụ thể như diện tích rừng bị phá, diện tích đất đai bị chiếm dụng vốn là nguồn sống chính của đồng bào dân tộc, cho tới những giá trị vật chất không thể nhìn thấy như các công trình văn hóa, tâm linh… thì cái lợi từ thủy điện nhỏ và vừa mang lại không đáng kể gì.
“Nếu đứng từ vai của nhà đầu tư, làm thủy điện nhỏ và vừa để phục vụ cho mục đích kinh doanh chắc chắn không ai muốn làm, nguồn lợi lớn hơn mà nhà đầu tư nào cũng muốn nhòm ngó chính vì khối lượng gỗ khổng lồ bị phá nát để lấy đất làm thủy điện. Chỉ riêng việc kiếm lợi từ nguồn gỗ này cũng đủ bù đắp cho khoản đầu tư bỏ ra”, ông Trường nói.
Từ thực trạng trên, ông Lê Việt Trường cho rằng, cùng với xu hướng phát triển thủy điện cũng là những cảnh báo về lũ lụt tại miền Trung ngày càng trầm trọng hơn, do đó, đòi hỏi phải có những đánh giá rất thận trọng để đưa ra biện pháp ứng phó chủ động hơn.
“Cần phải làm rõ lũ lụt do thiên tai chiếm bao nhiêu phần trăm và lũ lụt do thủy điện chiếm bao nhiêu phần trăm? Trên cơ sở đó mới xây dựng phương án có nên tiếp tục cho phát triển thủy điện hoặc phải tìm kiếm, phát triển nguồn năng lượng thay thế để giảm bớt những khó khăn cho người dân hạ du.
Việc cần làm ngay sau vụ việc tại Rào Trăng 3 là, phải tạm dừng tất cả các dự án thủy điện đang được triển khai, sắp triển khai để điều tra, đánh giá tổng thể.
Trường hợp buộc phải phát triển thủy điện do yêu cầu phát triển kinh tế, nhu cầu tiêu thụ điện tăng cao thì cũng hoàn toàn có thể tính toán đưa ra phương án phù hợp.
Ví dụ, trong phát triển kinh tế cần tính tới các bài toán tiết kiệm điện như: sử dụng các sản phẩm điện chất lượng cao, được sản xuất bằng công nghệ hiện đại; trong đầu tư, giảm thiểu các dự án sử dụng công nghệ lạc hậu, cũ, tiêu tốn nhiều điện năng, gây nguy cơ ô nhiễm môi trường.
Còn trong điều hành quản lý thủy điện phải xây đựng quy trình vận hành linh hoạt, khoa học, phải có phương án tích, xả nước rất cụ thể cũng như các phương án cảnh báo, sơ tán, kể cả đền bù, hỗ trợ cho người dân.
Tôi cũng chưa thể hình dung hết, khi làm thủy điện chủ đầu tư thi công phá rừng có sử dụng thuốc nổ không, nếu có thì nguy cơ gây thay đổi cấu trúc địa chất, làm om đất đá xung quanh… gây sạt lở như thế nào, trách nhiệm sẽ ra sao?
Bài toán này phải được làm ngay, nếu cứ để tình trạng say sưa với thủy điện vừa và nhỏ thì cái giá phải trả có khi còn đắt hơn gấp nhiều lần so với những cái thủy điện mang lại”, ông Trường nói.
Song song với đó, ông Trường cũng cho rằng phải thành lập một cơ quan điều tra chuyên ngành để điều tra, làm rõ nguyên nhân vụ sạt nở tại Rào Trăng 3, qua đó sẽ xem xét trách nhiệm tới từng cá nhân, tập thể cụ thể trong vụ việc này. Vấn đề này phải được làm ngay, làm triệt để tránh tình trạng nói đi nói lại, cuối cùng cái khổ, cái thiệt chỉ có người dân chịu.
Bên cạnh đó, ông Trường cũng đề cập tới công tác phòng thủ dân sự đã được trù tính tới trong Luật Quốc phòng là phải được quan tâm đặc biệt. “Vụ sát nở tại Rào Trăng 3, Trạm bảo vệ rừng 67 là nỗi đau, mất mát quá lớn.
Chúng ta đã để mất nhiều cán bộ, lãnh đạo, các vị tướng giỏi ngay trong thời bình là điều quá đau xót. Không thể để những vụ việc đau lòng, thương tâm như trên tái diễn nữa”, nguyên ĐBQH Khóa XIII nhận định.