Sau khi bị vạch mặt, các đặc vụ nước ngoài bị trục xuất khỏi đất nước, hoặc trong những trường hợp nghiêm trọng – bị bỏ tù; các công dân Liên Xô được CIA (Mỹ) hoặc MI6 (Anh) tuyển dụng chắc chắn bị xử bắn.
Phi công lái máy bay trinh sát U-2 Mỹ Powers tại phiên tòa xét xử
Chuyến bay định mệnh của Gary Powers
Vào lúc 08:53 giờ ngày 1/5/1960, trên bầu trời thành phố Sverdlovsk thuộc vùng Urals (Yekaterinburg ngày nay), lực lượng Phòng không Liên Xô đã bắn rơi một máy bay trinh sát tầm cao U-2 của Mỹ đã xâm phạm bất hợp pháp không phận Liên Xô. Phi công Francis Gary Powers đã nhảy dù và bị người dân địa phương bắt giữ. Không thể hạ máy bay do thám của Mỹ ngay khi nó vượt qua biên giới Liên Xô từ Pakistan – chiếc U-2 đang bay ở độ cao 24km và nằm ngoài tầm bắn của lực lượng phòng không Liên Xô.
Chỉ khi Powers giảm độ cao xuống 14km trên bầu trời Sverdlovsk, y mới bị trúng 1 trong 8 tên lửa phòng không của Liên Xô. Do nhầm lẫn, 1 tên lửa khác đã bắn trúng 1 chiếc MiG-19 được phái đi đánh chặn chiếc U-2; phi công của Xô viết đã thiệt mạng. Cuộc thẩm vấn phi công Mỹ cho thấy, CIA đã chỉ thị cho Powers bay từ Pakistan qua Liên Xô đến Na Uy, và chụp ảnh các mục tiêu công nghiệp và quân sự.
Vụ việc ngay lập tức gây ra một vụ bê bối quốc tế. Tổng thống Mỹ Eisenhower chính thức tuyên bố phi công Mỹ chỉ đơn giản đi chệch hướng trong khi thực hiện nghiên cứu khí tượng. Liên Xô đã trưng bày trước công chúng một bộ thiết bị gián điệp đặc biệt thu giữ từ Powers được tìm thấy trong đống đổ nát của chiếc máy bay bị rơi. Ngày 19/8/1960, Powers bị kết án 10 năm vì tội gián điệp, nhưng y không phải ở sau song sắt quá lâu – ngày 10/2/1962, y được đổi lấy đặc tình bí mật của Liên Xô Rudolf Abel (tên thật là William Fisher), người đã bị lộ ở Mỹ.
Sự nghiệp dang dở của một “anh hùng”
Oleg Penkovsky được coi là một trong những đặc tình phương Tây hiệu quả nhất ở Liên Xô trong lịch sử Chiến tranh Lạnh. Trong mấy năm, Penkovsky – một Đại tá thuộc Tổng cục tình báo (GRU) của Bộ Tổng tham mưu các Lực lượng vũ trang Liên Xô, tự mình tìm cách liên lạc với phương Tây – đã cung cấp một lượng lớn thông tin cho cơ quan mật vụ Mỹ và Anh. Tháng 6/1960, y tiếp cận một số du khách Mỹ ở Moscow và yêu cầu họ chuyển một bức thư mô tả chi tiết việc chiếc U-2 của Powers đã bị bắn rơi tại Sverdlovsk ngày 1/5/1960, đến Đại sứ quán Mỹ.
Tháng 4/1961, trong một chuyến công du chính thức đến London, viên Đại tá này đã được MI6 tuyển dụng. Oleg Penkovsky, có mật danh “Hero” (anh hùng), đã chuyển thông tin tuyệt mật về tình trạng của Lực lượng vũ trang Liên Xô, Nhóm các lực lượng của Liên Xô ở Đức, quan hệ Xô-Trung và nội tình trong giới quyền lực cao nhất ở Liên Xô cho các đồng nghiệp mới của mình ở phương Tây. Sử dụng máy ảnh thu nhỏ Minox, y sử dụng 111 cuộn phim chụp 5.500 tài liệu với tổng số 7.650 trang.
Vì hành động của y, 600 điệp viên Liên Xô ở phương Tây đã bị vô hiệu hóa. Người hùng được hứa nhập quốc tịch Mỹ và có cấp bậc cao trong cơ cấu tình báo của Mỹ hoặc Anh, nhưng các kế hoạch này đã không thành hiện thực. Cuối năm 1961, KGB được cảnh báo khi Penkovsky được nhìn thấy trong công ty của nhân viên đại sứ quán Anh Janet Anne Chisholm – người mà họ nghi ngờ là đang hoạt động do thám.
Các cơ quan tình báo Liên Xô đã theo dõi Penkovsky trong một năm, khám phá các mối quan hệ và liên hệ của y. Y bị bắt vào tháng 10/1962, và người liên lạc Greville Wynne của y cũng bị bắt giữ ngay sau đó. “Trong trường hợp của kẻ phản bội Tổ quốc Penkovsky, và Wynne, người ta xác định rằng sự bất cẩn, mù quáng chính trị và sự vô trách nhiệm của một số quân nhân mà Penkovsky đã gặp và người mà hắn chuốc rượu say xỉn trong các bữa tiệc đã góp phần trực tiếp vào hoạt động tội phạm của hắn” – người đứng đầu bộ phận điều tra KGB, Nikolai Chistyakov, viết.
Wynne bị kết án tám năm (tháng 4/1964 nhân viên liên lạc này được trao đổi với sĩ quan tình báo Konon Molody, hay còn gọi là Gordon Lonsdale – điệp viên Liên Xô bị bắt ở Anh). Một số nhà ngoại giao Mỹ và Anh liên quan đến vụ Penkovsky đã bị trục xuất khỏi đất nước. “Anh hùng” bị tước quân hàm và tất cả các danh hiệu, và bị xử bắn vì tội phản bội Tổ quốc vào ngày 16/5/1963.
Sự sụp đổ của một triệu phú Liên Xô
Trong sáu năm, nhà thiết kế hàng đầu tại một viện nghiên cứu kỹ thuật vô tuyến bí mật này là điệp viên có giá trị nhất của CIA tại Liên Xô. Là một “nhà bất đồng chính kiến”, như y tự mô tả, Adolf Tolkachev đã chuyển một lượng lớn thông tin có giá trị về khả năng phòng thủ của Liên Xô cho phương Tây. Tolkachev đã dành một thời gian dài để tìm kiếm liên lạc với các cơ quan tình báo của phương Tây và cuối cùng, vào ngày 1/1/1979, y đã gặp được trưởng chi nhánh CIA tại Liên Xô. Tolkachev đã yêu cầu một khoản tiền khổng lồ cho các hành động của mình, giải thích rằng y coi tiền như một dấu hiệu của sự tôn trọng và bằng chứng rằng công việc của y được đánh giá cao.
Mặc dù CIA không đồng ý với các điều khoản này, mức thù lao hàng năm của y là vài trăm nghìn USD tương đương với mức lương của Tổng thống Mỹ vào năm 1979, và trong những năm sau đó, thậm chí còn vượt quá mức đó. Trong 6 năm, khoảng 2 triệu USD đã chất đống trong tài khoản ngân hàng nước ngoài của vị kỹ sư Liên Xô này. Ngoài ra, y còn nhận được 800.000 rúp ở Liên Xô, trong khi mức lương của y từ viện nghiên cứu là khoảng 350 rúp một tháng – khá cao theo tiêu chuẩn của Liên Xô.
Tolkachev đã trao cho Mỹ thông tin bí mật về thiết kế tên lửa, hệ thống phòng không, radar và hệ thống điện tử hàng không của máy bay chiến đấu MiG và Su. Nhờ những dữ liệu đó, người Mỹ đã có thể tiết kiệm vài tỷ USD cho các dự án của họ, và đã khá dễ dàng đối phó với những chiếc MiG của Saddam Hussein trong Chiến dịch Bão táp sa mạc ở Iraq năm 1991. “Điệp viên tỷ USD”, như biệt danh Tolkachev được đặt trong CIA, có thể hoạt động trong nhiều năm nhờ phần lớn vào sự thận trọng của y. Mặc dù có nhiều tiền tùy ý sử dụng, nhưng y cũng chỉ mua cho mình một chiếc xe hơi khiêm tốn và một căn biệt thự nhỏ. Tolkachev bị phản bội bởi sĩ quan CIA Edward Lee Howard – người đã đào tẩu sang Liên Xô vào năm 1985. Ngày 24/9/1986, kỹ sư triệu phú Liên Xô bị xử bắn vì tội phản quốc.