Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, thời Biden cũng như thời Trump, dựa trên quan hệ với ASEAN và “Bộ Tứ” (Quad) làm nền tảng cho cấu trúc an ninh khu vực để đối phó với sự trỗi dậy của Trung Quốc. Trong khi Trump coi trọng quan hệ song phương và coi nhẹ đồng minh thì Biden coi trọng quan hệ đa phương với đồng minh. Đó là bối cảnh của chuyến thăm của Bộ trưởng Quốc phòng Lloyd Austin đến Singapore, Việt Nam, Philippines vào cuối tháng này.
Bối cảnh
Theo một khảo sát gần đây của viện Nghiên cứu Đông Nam Á (ISEAS – Yusof Ishak Institute tại Singapore), 61,5% những người được hỏi ở khu vực đã ủng hộ liên kết với Mỹ, chứ không phải Trung Quốc. Sự trở lại của các quan chức ngoại giao kỳ cựu dưới thời Obama đã làm nhiều nước ASEAN kỳ vọng vào một “thời kỳ vàng son” trong quan hệ Mỹ-ASEAN.
Sau bốn năm dưới thời Trump, hầu hết các nước ASEAN hoan nghênh Biden trở lại, và mong đợi chính quyền Biden sẽ chủ động cải thiện quan hệ với ASEAN. Nhưng sau nửa năm cầm quyền, họ vẫn cảm thấy bị Washington lãng quên. Cú sốc đầu tiên là Hướng dẫn Chiến lược An ninh Quốc gia Tạm thời chỉ nhắc một cách chung chung đến ASEAN và một số nước như Việt Nam và Singapore, nhưng không nói đến Philippines và Thailand.
Cú sốc thứ hai là các ngoại trưởng ASEAN phải chờ 45 phút tại cuộc họp (trực tuyến) lần đầu với ngoại trưởng Mỹ (ngày 25/5) khi Antony Blinken đang bay từ Châu Âu đi Trung Đông, nên phải hoãn cuộc họp vào phút chót vì không kết nối được mạng.
Các nước ASEAN thường phàn nàn về sự vắng mặt của lãnh đạo Mỹ tại các cuộc họp cấp cao ở khu vực. Đối với các nước ASEAN, sự có mặt của tổng thống Mỹ không chỉ có ý nghĩa tượng trưng, mà đó còn là dấu hiệu của sự cam kết về chính sách. Trong khi các nước ASEAN thất vọng trước sự cố ngoại giao nói trên, thì Bắc Kinh “ngư ông đắc lợi”. Ngay sau đó, ngoại trưởng Trung Quốc đã tổ chức một “hội nghị đặc biệt” với các ngoại trưởng ASEAN tại Trùng Khánh (7-8/6/2021).
Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Mỹ đã thay mặt Ngoại trưởng Blinken xin lỗi các ngoại trưởng ASEAN. Washington đã cử thứ trưởng ngoại giao Wendy Sherman tới Indonesia, Campuchia, và Thailand (25/5-4/6/2021). Theo giới truyền thông, Wendy Sherman là quan chức ngoại giao cao nhất của Mỹ đến thăm ASEAN kể từ khi Biden nhậm chức. Người phát ngôn của Hội đồng An ninh Quốc gia cũng khẳng định rằng Washington đang chuẩn bị một cuộc họp ngoại trưởng với ASEAN (13/7) để thay thế cho cuộc họp đã bị hoãn.
Theo học giả Joshua Kurlantzik, sự cố ngoại giao nói trên đã khiến Mỹ mất điểm với khu vực, làm các nước ASEAN cảm thấy không được coi trọng như mong đợi. Trong sáu tháng đầu, Team Biden “xoay trục sang Châu Á”, nhưng ưu tiên cho “Bộ Tứ”, họp cấp cao lần đầu và ra tuyên bố chung (13/3). Ngoại trưởng Blinken và bộ trưởng Quốc phòng Austin thăm Nhật và Hàn Quốc (16/3). Tổng thống Biden dự họp cấp cao G-7 tại Anh (12/6). Dự kiến Tổng thống Biden sẽ trực tiếp dự hội nghị thượng đỉnh ASEAN vào cuối năm.
Ngoại trưởng Blinken đã điện đàm với 7/10 ngoại trưởng ASEAN. Tổng thống Biden đã mời ba nhà lãnh đạo ASEAN dự hội nghị trực tuyến về biến đổi khí hậu (tháng 4/2021), nhưng ông chưa điện đàm với một ai trong số 10 nhà lãnh đạo ASEAN. Sau các cuộc gặp thượng đỉnh với lãnh đạo Nhật Bản và Hàn Quốc, ASEAN dường như bị lãng quên.
Gần đây, Washington càng tỏ ra khó chịu trước việc lãnh đạo ASEAN không phản ứng quyết liệt đối với cuộc đảo chính quân sự ở Myanmar (2/2021). ASEAN đã không đình chỉ tư cách thành viên của Myanmar, mà còn ngăn cản các biện pháp trừng phạt (dù khiêm tốn) đối với chính quyền quân sự của Myanmar. ASEAN đã hợp pháp hóa chính quyền quân sự Myanmar bằng cách mời họ tới dự các cuộc họp cấp cao trong khu vực.
Nhưng Trung Quốc mới là nguồn bất cập lớn nhất giữa chính quyền Biden và ASEAN. Trên thực tế, tất cả các nhà lãnh đạo ASEAN (ngoại trừ Việt Nam), không dám công khai liên kết với Mỹ để chống Trung Quốc. Các đồng minh Philippines và Thailand đã “xoay trục” về phía Trung Quốc. ASEAN đã tỏ ra ngần ngại tham gia bất kỳ chiến lược ngăn chặn nào do Mỹ dẫn dắt, nhằm đối phó với sự trỗi dậy đầy thách thức của Trung Quốc.
Tuy chính quyền Biden cũng như Trump xác định Trung Quốc là “đối thủ cạnh tranh chính”, và định vị Trung Quốc là “phép thử địa chính trị lớn nhất”, nhưng các nước ASEAN chưa quên bài học đã từng bị Mỹ bỏ rơi. Đó là chưa kể Trung Quốc tăng cường phân hóa và lôi kéo ASEAN, bao gồm các nước đồng minh của Mỹ như Philippines và Thailand.
Chính quyền Biden đang cổ vũ kế hoạch “Tái thiết Thế giới Tốt hơn” (Build Back Better World) do Mỹ hậu thuẫn cho các dự án hạ tầng chất lượng cao. Tuy kế hoạch này sẽ giúp các nước khu vực có sự lựa chọn thay thế cho chương trình “vành đai Con đường” của Trung Quốc, nhưng kế hoạch đó khó triển khai nhanh vì đại dịch.
Mỹ với khu vực
Theo giáo sư Carl Thayer, Chính quyền Biden đã xác định Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương là khu vực ưu tiên chiến lược, và nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng mạng lưới đồng minh và đối tác. Hướng dẫn Chiến lược An ninh Quốc gia Lâm thời (3/2021) cam kết “cộng tác với Singapore và Việt Nam để đạt được mục tiêu chung”.
Bộ trưởng quốc phòng Lloyd Austin đã có kế hoạch đến thăm Việt Nam trước khi tham dự Đối thoại Shangri-la (Singapore, 4-5/6/2021), nhưng phải hủy bỏ vì đại dịch bùng phát. Vì vậy, tiếp theo cuộc họp trực tuyến giữa Ngoại trưởng Anthony Blinken và các ngoại trưởng ASEAN (13/7/2021), chuyến thăm Singapore, Việt Nam và Philippines của Austin là một chỉ dấu rằng Mỹ đang tăng cường quan hệ với các nước ASEAN.
Trong cuộc họp báo ngày 21/7, Austin nhấn mạnh rằng Mỹ sẽ củng cố một trong những “tài sản chiến lược là mạng lưới đồng minh và đối tác hùng mạnh của chúng ta”. Austin xác định ba thông điệp chính trong chính sách đối ngoại và quốc phòng của Mỹ trong bài diễn văn chính tại Viện Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế.
Thứ nhất, “Mỹ là đồng minh đáng tin cậy cho an ninh khu vực”, giúp các nước đối phó với Covid-19 và phục hồi sau đại dịch. Thứ hai, “Mỹ cam kết vì một trật tự khu vực công bằng hơn, cởi mở hơn, và bao trùm”, cùng với các giá trị chung. Thứ ba, “Mỹ sẽ làm việc chặt chẽ với các đối tác để theo đuổi tầm nhìn mới và khả năng răn đe tích hợp”, nhằm hiện đại hóa năng lực của Mỹ và ASEAN để đối phó với Trung Quốc đang bắt nạt khu vực.
Tại sao Austin lại chọn Singpapore, Hà Nội, và Manila? Singapore là đồng minh và đối tác quân sự đáng tin cậy nhất của Mỹ trong khu vực. Không phải ngẫu nhiên mà Hướng dẫn Chiến lược An ninh Quốc gia Lâm thời nhắc đến Singapore và Việt Nam. Mỹ đã đồng ý bán 12 máy bay chiến đấu tàng hình F-35B cho Singapore như một ưu tiên cao.
Philippines vốn là đồng minh của Mỹ, nhưng Duterte đã ngả theo Trung Quốc. Về lâu dài, Mỹ phải lôi kéo Manila trở lại, nhưng trước mắt Austin cần thỏa thuận với Manila về Hiệp định Lực lượng Viếng thăm cho Mỹ đóng quân tại nước này. Đối với Việt Nam, chuyến thăm của Austin chuẩn bị cho chuyến thăm của Phó tổng thống Kamala Harris (dự kiến vào giữa tháng 8).
Austin sẽ trao đổi với lãnh đạo các nước ASEAN mà ông đến thăm về kế hoạch của Bộ Quốc phòng Mỹ, nhằm cập nhật và hiện đại hóa năng lực quân sự của Mỹ ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, và đề xuất chương trình hợp tác song phương với các nước khu vực trong tương lai. Việt Nam được các chính quyền Mỹ đánh giá cao là đối tác an ninh tiềm năng có nhiều đóng góp tích cực cho hòa bình, an ninh khu vực và thế giới.
Ngoại trưởng Blinken và bộ trưởng quốc phòng Austin đang dẫn đầu các nỗ lực nhằm kết nối với các đồng minh và đối tác chiến lược ở khu vực. Trong cuộc họp trực tuyến lần đầu với các ngoại trưởng ASEAN, Blinken nhấn mạnh đến “lợi ích chung” và cam kết ủng hộ “vai trò trung tâm của ASEAN” để định hình cơ chế an ninh khu vực.
Trong cuộc họp ngoại trưởng Mỹ-ASEAN (13/7), Blinken đã nói thẳng về “mối quan ngại sâu sắc của Washington” đối với hành động thiếu quyết đoán của ASEAN trước cuộc khủng hoảng Myanmar, và kêu gọi phải thả ngay các nhà hoạt động dân chủ và lãnh đạo dân sự, đã bị giới cầm quyền quân sự ở Myanmar “bắt giam một cách bất công”.
Trong khi Trung Quốc không để phí thời gian nhằm lôi kéo các nước khu vực bằng đầu tư, và gần đây bằng vaccine, thì Mỹ cũng nóng lòng lôi kéo các nước ASEAN. Blinken nhấn mạnh cam kết của Chính quyền Biden muốn thông qua ASEAN để đối phó với các thách thức của Trung Quốc ở khu vực. Mỹ kiên quyết bác bỏ các đòi hỏi phi lý của Trung Quốc tại Biển Đông, lên án Trung Quốc bắt nạt Malaysia, Việt Nam, và Philippines.
Vào giữa tháng 3 và tháng 5/2021, Philippines đã bị cuốn vào một cuộc đối đầu với Trung Quốc tại Đá Ba Đầu (Whitsun Reef), khi 238 tàu dân quân biển của Trung Quốc đã hoạt động phi pháp trong vùng đặc quyền kinh tế nước này. Tại Singapore, Austin sẽ giới thiệu các nét chính về Chiến lược Quốc phòng của Chính quyền Biden nhằm đối phó với Trung Quốc. Theo người phát ngôn của Bộ Quốc phòng Mỹ, chuyến thăm của Austin chứng tỏ vai trò quan trọng của ASEAN như “một phần thiết yếu trong chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương”.
Manila đã nhảy từ cực này sang cực khác dưới thời tổng thống Duterte. Chuyến thăm Manila của Austin đúng vào thời điểm quan trọng, chỉ vài tuần sau khi Duterte quyết định hoãn việc khôi phục hoàn toàn Hiệp định Lực lượng Viếng thăm. Nay Tổng thống Duterte đang chìa cành ô-liu cho Tổng thống Biden. “Lúc này tôi chỉ muốn đàm phán với ai đó ở Washington, dù là Phủ Tổng thống hay là Bộ Ngoại giao, hay là Bộ Quốc phòng”.
Mỹ với Việt Nam
Chính quyền Biden đánh giá cao vai trò của Việt Nam, và muốn nâng quan hệ song phương với Việt Nam lên mức cao hơn. Marc Knapper (dự kiến là đại sứ mới của Mỹ tại Việt Nam) đã nói với Tiểu ban Đối ngoại của Thượng viện Mỹ trong phiên điều trần (ngày 13/7) rằng “Hiện nay, chúng ta có quan hệ “đối tác toàn diện” với Việt Nam; hy vọng chúng ta sẽ nâng cấp lên thành “đối tác chiến lược”, qua tăng cường hợp tác an ninh với Việt Nam.
Các cuộc thảo luận của Austin với lãnh đạo Việt Nam sẽ nhấn mạnh cam kết của Mỹ đối với an ninh và ổn định tại Biển Đông, để đối phó với hành động bắt nạt và đe dọa của Trung Quốc. Hai bên sẽ trao đổi quan điểm về các vấn đề chiến lược, nhằm điều chỉnh quan hệ với Trung Quốc, và các ưu tiên của Việt Nam về hợp tác quốc phòng trong tương lai.
Theo Carl Thayer, trong chuyến thăm này, Austin có thể mời bộ trưởng quốc phòng Phan Văn Giang thăm Mỹ. Nếu hai bên khó đạt được một thỏa thuận chính thức, hãy giao cho các quan chức quốc phòng hai bên tiếp tục làm việc, như mua/bán, chuyển giao khí tài quân sự và công nghệ quốc phòng, cũng như đào tạo các chuyên gia cho Việt Nam.
Các đại sứ Việt Nam ở Mỹ cũng như các đại sứ Mỹ ở Việt Nam đều nhấn mạnh “mô tả quan hệ song phương như thế nào không quan trọng bằng bản chất chiến lược của quan hệ đó”. Chính quyền Biden tuy nhấn mạnh việc nâng cấp quan hệ song phương lên “đối tác chiến lược”, nhưng nếu Austin nêu vấn đề này ra, chắc Hà Nội sẽ lúng túng.
Theo một nghiên cứu mới của Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế và Chiến lược, Mỹ muốn ưu tiên cho đối tác chiến lược với Việt Nam. Nhưng Thayer cho rằng quan điểm đó thiếu thực tế vì quan hệ Mỹ-Việt là “đồng sàng dị mộng”. Việt Nam hợp tác quân sự với Mỹ rất thận trọng, để tránh bị Trung Quốc coi đó là khiêu khích. Tuy bên ngoài tích cực hợp tác, nhưng bên trong Hà Nội cần đồng thuận.
Hà Nội muốn Chính quyền Biden tái khẳng định lập trường cứng rắn mà cựu Ngoại trưởng Pompeo đã tuyên bố (7/2020) rằng Bãi Tư Chính là của Việt Nam và Trung Quốc không có quyền khai thác dầu khí ở đó. Nhưng điều đó không có nghĩa là Hà Nội muốn nâng cấp ngay quan hệ lên đối tác chiến lược, mà cần xúc tiến một cách thận trọng.
Việt Nam nằm trong danh sách các nước khu vực được ưu tiên nhận vaccine của Mỹ qua cơ chế COVAX. Đến nay Mỹ đã cung cấp cho Việt Nam 5 triệu liều vaccine Moderna, và hứa sẽ cung cấp thêm vaccine cho Việt Nam để đối phó với đại dịch đang diễn biến phức tạp. Viện trợ vaccine cho Việt Nam đúng lúc là một bước xây dựng lòng tin, như câu thành ngữ “người bạn thực sự là người bạn khi cần”.
Mỹ và Việt Nam đều không muốn Trung Quốc cư xử một cách côn đồ, nhưng hai bên vẫn khó nhất trí phải làm thế nào. Theo các chuyên gia, sau việc ưu tiên đối phó với đại dịch Covid-19 sẽ là ưu tiên đối phó với biến đổi khí hậu, nhất là khi John Kerry (một người thân thiện với Việt Nam) đang phụ trách vấn đề đó.
Theo các chuyên gia về quan hệ Mỹ-Việt, mỗi khi vấn đề nhân quyền nổi lên, nó thường làm gián đoạn các sáng kiến mà lãnh đạo hai nước đang theo đuổi và có thể làm cho quan hệ thụt lùi. Đạo luật Sáng kiến Trấn an Châu Á đề cập đích danh Việt Nam trong phần nói về nhân quyền, và để ngỏ khả năng trừng phạt nếu Việt Nam vi phạm.
Mấy năm qua, Mỹ và Việt Nam đã có bước phát triển vững chắc về đồng thuận chiến lược, do mối lo chung trước sự trỗi dậy đầy nguy hiểm của Trung Quốc ở khu vực, từ thượng lưu sông Mekong đến Biển Đông. Vì vậy, Bộ trưởng Tài chính Janet Yellen và Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam Nguyễn Thị Hồng đã ký thỏa thuận về tiền tệ.
Tháng 12/2020, Bộ Tài chính Mỹ đã chính thức cáo buộc Việt Nam là nước thao túng tiền tệ. Đến tháng 4/2021, tuy Bộ Tài chính Mỹ đã rút Việt Nam khỏi danh sách thao túng tiền tệ, nhưng nói rằng Việt Nam, cùng với Đài Loan và Thụy Sỹ, đã vượt ngưỡng. Trong tuyên bố chung ngày 19/7, Việt Nam đã xác nhận cam kết theo quy định của IMF “sẽ không thao túng tỷ giá hối đoái để tránh phải điều chỉnh cán cân thanh toán, hoặc giành lợi thế cạnh tranh không công bằng”, và hứa “sẽ không phá giá đồng tiền để cạnh tranh”.
Vai trò của Bộ Tứ
Nếu chính quyền Trump đã nhân cơ hội Trung Quốc bành trướng ở khu vực để hồi sinh “Bộ Tứ” thì chính quyền Biden đặt “Bộ Tứ” vào tâm điểm của chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Đây là một bước chuyển lớn, đặt “Bộ Tứ” vào đúng chỗ và đúng lúc.
“Bộ Tứ” có thể phát huy vai trò đối với các nước ASEAN ven biển như Indonesia, Việt Nam và Philippines, để định hình lại các nỗ lực nhằm đạt được một bộ quy tắc ứng xử (COC) có tính ràng buộc, với các biện pháp làm giảm thiểu rủi ro để tránh leo thang do xung đột xảy ra ngoài ý muốn. “Bộ Tứ” có thể chấp nhận phán quyết của tòa trọng tài năm 2016, theo đó đòi hỏi về chủ quyền của Trung Quốc tại Biển Đông là không có cơ sở pháp lý.
“Bộ Tứ mở rộng” có thể đưa sáng kiến ra Hội nghị Cấp cao Đông Á (EAS) để thông qua hoặc giao vấn đề đó cho Diễn đàn Khu vực ASEAN hay các cơ chế khu vực khác thảo luận và báo cáo cho EAS. Cuộc họp cấp cao giữa các nguyên thủ quốc gia có thể xem xét để phê chuẩn sự hợp tác về các vấn đề cụ thể. Đối với các vấn đề phức hợp, “Bộ Tứ” có vị trí thuận lợi để xúc tác giúp các nước khu vực hợp tác hiệu quả hơn, làm đòn bẩy cân bằng lực lượng, hoặc hợp tác với Trung Quốc. Nói cách khác, “Bộ Tứ” có vai trò lớn trong chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.
Chính quyền Biden dự kiến sẽ họp cấp cao “Bộ Tứ” tại Washington vào cuối năm nay, với nội dung hợp tác trên các lĩnh vực như hạ tầng số chất lượng cao, đảm bảo an toàn chuỗi cung ứng, và công nghệ thông tin, kỹ thuật số. “Bộ Tứ” là một cơ chế tuy không chính thức nhưng bền vững, và có tác dụng “nhân bản sức mạnh” để đảm bảo an ninh khu vực. Vì mang tính ứng biến (improvisational), nên chưa rõ “Bộ Tứ” sẽ tham gia thế nào vào cơ chế chính thức của khu vực.
Trong một khu vực còn nhiều thể chế cứng nhắc, nhàm chán, và quan liêu, thì bước chuyển nhằm kiến tạo các hành động tập thể theo chức năng là một sự đổi mới lớn dựa trên nguyên tắc đơn giản là “hình thức phải theo chức năng”. Nói cách khác, ai ngồi vào bàn phải đảm bảo sẵn sàng và có thể đem lại giá trị gia tăng. “Bộ tứ” có thể mời các nước ASEAN ven biển như Indonesia, Viêt Nam, Singapore, Malaysia và Philippines tham gia thảo luận về lập trường chung hoặc các hành động cụ thể.
“Bộ Tứ” có thể quyết định nâng cao năng lực hàng hải cho khu vực. Để đảm bảo an toàn chuỗi cung ứng, “Bộ Tứ” có thể mời Hàn Quốc và Singapore tham gia, như hai trung tâm công nghệ lớn của Châu Á. Vì ASEAN không đe dọa lợi ích các nước lớn, nên họ hoan nghênh vai trò đối thoại về chính trị và an ninh khu vực để các bên tham gia. Nói tóm lại, ASEAN có vai trò quan trọng trong mạng lưới ngoại giao của khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.
Nhiều người cho rằng diễn đàn ASEAN chỉ là nơi để nói chứ không đem lại kết quả. Nguyên tắc của ASEAN là đồng thuận thay vì đối đầu, tuy đạt được một số thành công nhưng nếu ASEAN áp dụng nguyên tắc đó vào đàm phán COC cho tranh chấp Biển Đông thì có thể phản tác dụng. ASEAN không thể im lặng vì lý do đồng thuận trước sự bành trướng của Trung Quốc ở Biển Đông.
Từ cuối thập niên 2000, các nước Malaysia, Philippines, và Singapore đã buộc phải lên tiếng cùng với Việt Nam trước thái độ ngày càng ngang ngược của Trung Quốc ở Biển Đông. Nếu đồng thuận đòi hỏi tất cả các thành viên ASEAN phải nhất trí thì triển vọng các nước ASEAN dám đương đầu với Trung Quốc chỉ là ảo tưởng.
Theo quan điểm của Mỹ, sự có mặt của hải quân Mỹ và “Bộ Tứ” có thể làm thay đổi cục diện bất lợi giữa Malaysia và Trung Quốc, giúp Malaysia có sự răn đe cần thiết. Nhưng lãnh đạo Malaysia lại có quan điểm khác, lo ngại sự có mặt của hải quân Mỹ sẽ buộc Trung Quốc leo thang vượt ra khỏi khả năng kiểm soát của họ. Vì vậy, trong cuộc đối đầu năm ngoái, trong khi tàu chiến Mỹ phải rút, thì tàu chiến Trung Quốc vẫn ở lại.
Các nước khu vực từng hy vọng rằng ASEAN có thể định đoạt quan hệ của họ với nhau và với các nước lớn. Nhưng trên thực tế, các nước lớn như Trung Quốc đang định đoạt quan hệ nội bộ của ASEAN. Nhưng ASEAN vẫn có cơ hội thành công nếu họ chấp nhận vai trò các nước khác như “Bộ Tứ” để cân bằng lực lượng. Dù muốn hay không, sức mạnh vẫn cần thiết trong quan hệ quốc tế. Nếu ASEAN không từ bỏ ý tưởng về “con đường thứ ba” và không cần đến các nước lớn, thì đó chỉ là ảo tưởng.