Khi căng thẳng giữa Nga và Ukraine leo thang, câu hỏi – Trung Quốc sẽ làm gì để cân bằng quan hệ với hai nước – ngày càng được quan tâm.
Trung Quốc đứng giữa Nga và Ukraine
Tại Bắc Kinh, đầu tháng 2 này, bầu không khí giữa Nga và Trung Quốc thấm đượm tình hữu nghị.
Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và người đồng cấp Vladimir Putin đã gặp nhau trực tiếp lần đầu tiên trong vòng 2 năm, thể hiện quan hệ Trung Quốc – Nga đang mạnh nhất trong 7 thập kỷ trở lại đây.
Trong đó, ông Putin kêu gọi quan hệ hai nước gần gũi “chưa từng có tiền lệ”.
Song ở biên giới Nga-Ukraine, hơn 100.000 quân Nga đang tập hợp, làm dấy lên lo ngại về chiến tranh trên bộ mà theo đánh giá của nhiều người đây có thể là khủng hoảng an ninh tồi tệ nhất tại châu Âu trong nhiều thập kỷ qua.
Trong khi đó, với Trung Quốc, Ukraine là đối tác thương mại, khách hàng mua thiết bị quân sự lớn nhất.
Bắc Kinh và Kiev bắt đầu thiết lập quan hệ chính thức từ năm 1992 sau khi Liên minh Xô-viết sụp đổ. Trải qua hàng chục năm, hai nước đã tăng cường quan hệ kinh tế mạnh mẽ.
Nằm bên bờ biển phía Nam của Biển Đen, Ukraine là hành lang thương mại quan trọng giữa châu Âu, châu Á và Trung Đông, trở thành trung tâm cho Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc (một chương trình đầu tư và hạ tầng toàn cầu của Trung Quốc).
Năm 2013, Ukraine bắt đầu bán ngô cho Trung Quốc. Tới năm 2019, nước này là nhà cung cấp ngô lớn nhất, chiếm 80% tổng sản lượng ngô nhập khẩu vào Trung Quốc.
Năm 2019, Trung Quốc vượt Nga trở thành đối tác thương mại lớn nhất và năm 2020, hai nước khai trương một tuyến tàu liên vận.
Trong cuộc phỏng vấn với Tân Hoa Xã hồi tháng trước, ông Fan Xianrong – Đại sứ Trung Quốc tại Ukraine cho biết, các công ty Trung Quốc rất sẵn sàng khai thác cơ hội đầu tư trong lĩnh vực chế biến thực phẩm, xây dựng cảng, lắp ráp phụ tùng ô tô và sản xuất vaccine tại Ukraine.
Ngoài ra, Trung Quốc là khách hàng mua công nghệ quân sự lớn của Ukraine.
Nước này đã xuất khẩu công nghệ cánh quạt turbo cho máy bay, động cơ diesel cho xe tăng, động cơ tua bin cho tàu khu trục, tên lửa không đối không, theo báo cáo của Trung tâm Wilson năm 2014.
Năm 1998, một doanh nhân Trung Quốc đã mua phần thân tàu sân bay chưa hoàn thiện thời Xô-viết và sau này phát triển thành Liêu Ninh – tàu sân bay đầu tiên của Trung Quốc bắt đầu hoạt động từ năm 2012.
Bên cạnh đó, hai nước cũng có quan hệ chính trị khá thân thiết.
Hai đời Chủ tịch Trung Quốc là Giang Trạch Dân và Hồ Cẩm Đào đều đã tới thăm Ukraine. Năm 2011, trong chuyến thăm cấp nhà nước Trung Quốc đầu tiên tại Kiev, ông Hồ Cẩm Đào và Tổng thống Ukraine lúc đó Viktor Yanukovych đã đồng ý nâng cấp quan hệ song phương lên “đối tác chiến lược”.
Ông Yanukovych cũng cho biết, hai bên đã ký thỏa thuận về nông nghiệp, hạ tầng, năng lượng trị giá 3,5 tỉ USD.
Tháng 12/2013, khi ông Yanukovych gác lại bất ổn trong nước tới Bắc Kinh để gặp Chủ tịch Tập Cận Bình.
Thời điểm những người biểu tình ủng hộ châu Âu chiếm đường phố Kiev vì ông Yanukovych nhất quyết không khí vào thỏa thuận thương mại tự do và liên kết chính trị với châu Âu, Trung Quốc và Ukraine vẫn cam kết sẽ ủng hộ lẫn nhau về các vấn đề liên quan tới chủ quyền, đoàn kết và toàn vẹn lãnh thổ cũng như làm sâu sắc hơn quan hệ đối tác chiến lược.
Trong chuyến thăm đó, Trung Quốc cũng đưa ra đảm bảo an ninh hạt nhân với Ukraine – nơi còn giữ 3.000 vũ khí hạt nhân từ thời Liên Xô nhưng đã đồng ý tiêu hủy vào năm 1994.
Hai tháng sau, Tổng thống Yanukovych bị lật đổ và Ukraine nằm dưới sự điều hành của chính quyền thân phương Tây.
Tuy nhiên, dù Chính phủ Ukraine thay đổi nhưng trong một động thái khá bất ngờ, Bắc Kinh và Kiev vẫn ký một thỏa thuận hợp tác về hạ tầng bao gồm đường bộ, cầu, đường sắt vào năm ngoái.
Nay khi khủng hoảng biên giới Nga-Ukraine nổ ra, Bắc Kinh liên tiếp kêu gọi đối thoại trực tiếp giữa Moscow và Kiev.
Tính đến nay, Bắc Kinh vẫn nỗ lực duy trì quan hệ ngoại giao hòa hảo giữa hai quốc gia, khẳng định khủng hoảng có thể được giải quyết thông qua đối thoại và hạn chế chỉ trích Mỹ.
Song, một bộ phận tại Ukraine đã thay đổi cách nghĩ về Trung Quốc và nhận thấy rủi ro nhiều hơn từ phía Bắc Kinh – tờ Bưu điện Hoa Nam (SCMP) dẫn lời các nhà quan sát tại Kiev cho biết.
Ngày càng nhiều người Ukraine nghi ngờ về Trung Quốc
Mới đây, tại Liên hợp quốc, Trung Quốc là quốc gia duy nhất phối hợp với Nga để bỏ phiếu “không” nhằm chặn một một nghị quyết của Hội đồng Bảo an LHQ để bàn về vấn đề này.
Ông Sergiy Gerasymchuk, Phó Giám đốc điều hành Ukrainian Prism – tổ chức cố vấn nghiên cứu về an ninh – cho rằng, khi căng thẳng Nga-Ukraine leo thang, suy nghĩ về Trung Quốc đã khác trong nhiều người ở Ukraine.
Là một đất nước có nền kinh tế hùng cường, một đối tác quan trọng không có mối đe dọa trực tiếp với Ukraine, việc Trung Quốc bỏ phiếu ủng hộ Nga trong Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc được coi là hành động tiêu cực dù quyết định này xuất phát từ lợi ích của Trung Quốc, không liên quan tới Ukraine, theo ông Gerasymchuk.
Chuyên gia Gerasymchuk đánh giá: “Nếu Trung Quốc duy trì vị thế trung lập về địa chính trị, hạn chế ủng hộ Nga tại các tổ chức quốc tế như Liên hợp quốc, duy trì là đối tác thương mại đáng tin cậy của Ukraine sẽ là cách tiếp cận cân bằng và được đánh giá cao tại Kiev”.
Ông Yurii Poita, người đứng đầu bộ phận châu Á – Thái Bình Dương thuộc tổ chức cố vấn Hệ thống Nghiên cứu Địa chính trị (có trụ sở tại Kiev) cho biết, hiện nay giới chức Ukraine không bình luận công khai về quyết định của Trung Quốc tại LHQ và đang cố duy trì quan hệ hữu nghị với nước này nhưng ngày càng nhiều học giả Ukraine coi Trung Quốc là một quốc gia ủng hộ Nga.
Ông Poita cho biết, Moscow và Bắc Kinh bày tỏ sự đồng thuận giữa áp lực từ phương Tây với cả hai quốc gia nhưng Trung Quốc cũng đối mặt khá nhiều rủi ro.
Chẳng hạn, “Nga sẽ tiếp tục sử dụng mối quan hệ này để tăng cường lôi kéo Trung Quốc vào cuộc đối đầu với phương Tây”, theo ông Poita.
Tuy nhiên, ông Yang Cheng, Chủ tịch điều hành Học viện Quản trị và Nghiên cứu khu vực thuộc Đại học Nghiên cứu Quốc tế Thượng Hải cho biết, Nga và Ukraine đều có có giá trị riêng với Trung Quốc. Vấn đề không phải chọn một trong hai mà là cân bằng quan hệ với hai quốc gia.
“Trung Quốc hy vọng, tình hình tại Ukraine có thể giảm nhẹ hoặc cuối cùng sẽ được giải quyết thông qua các biện pháp ngoại giao và các lực lượng nước ngoài không thể can thiệp vào tình hình nội bộ của các bên”, ông Yang cho biết.
T.P