Hội nghị thượng đỉnh kéo dài hai ngày giữa EU và Liên minh châu Phi (AU) đã kết thúc tại Brussels vào thứ Sáu(18/2). Đây được xem là nỗ lực của EU nhằm chứng tỏ với các nước châu Phi rằng EU đáng tin cậy hơn Trung Quốc.
Tại hội nghị thượng đỉnh, EU đã đưa ra một số chương trình hỗ trợ châu Phi, cam kết tăng cường giúp châu lục này cải thiện sức khỏe cộng đồng, giáo dục cũng như an ninh và ổn định. Hội nghị thượng đỉnh đã thông qua một tuyên bố chung có tên “Tầm nhìn chung cho năm 2030” .
Tuyên bố có đoạn “Nhận thức được những thách thức và cơ hội được chia sẻ chưa từng có, các nhà lãnh đạo EU và AU cam kết thực hiện tầm nhìn chung về một quan hệ đối tác mới với tư cách là những đối tác và láng giềng thân thiết nhất”.
Stephen Chan, giáo sư chính trị và quan hệ quốc tế tại Trường Nghiên cứu Phương Đông và Châu Phi tại Đại học London, nói với VOA: “EU đang cố gắng bắt đầu quá trình tái gắn kết với châu Phi. Không ai nghĩ rằng sẽ có những thay đổi đột ngột trong một sớm một chiều. Người châu Phi chắc chắn thận trọng, nếu không muốn nói là hoài nghi, trước những lời đề nghị của châu Âu”.
Chống lại Vành đai và Con đường
EU đã sử dụng hội nghị thượng đỉnh để đưa ra sáng kiến đầu tư 150 tỷ euro (170 tỷ USD) cho châu Phi trong vòng bảy năm tới. Sáng kiến này là một phần của dự án được gọi là “Cổng toàn cầu” của EU và được coi là đối trọng với Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc.
Theo đề xuất, EU đã vạch ra một loạt các dự án đầy tham vọng nhằm thúc đẩy khả năng truy cập internet, kết nối giao thông và sử dụng năng lượng tái tạo của lục địa này, cùng nhiều thứ khác.
Alex Vines, giám đốc chương trình Châu Phi tại Viện Nghiên cứu Chiến lược Hoàng gia của Vương quốc Anh (Chatham House), nói với VOA: “Mặc dù phần lớn điều này là sự đóng gói lại các cam kết hiện có của EU, nhưng nếu có thể đạt được thì đó sẽ là một động lực rất lớn để cung cấp cho người Châu Phi nhiều lựa chọn đầu tư hơn”.
Kế hoạch đầu tư của EU được kỳ vọng sẽ lấp đầy khoảng trống tài trợ của Trung Quốc. Vào năm 2020, EU sẽ trở thành đối tác thương mại lớn nhất của châu Phi và Trung Quốc sẽ là đối tác thương mại lớn thứ hai của châu Phi.
Trung Quốc đã giảm đầu tư vào châu Phi trong những năm gần đây, đặc biệt là sau khi bùng phát dịch bệnh và những rủi ro kinh tế mà Trung Quốc đang phải đối mặt ngày càng gia tăng trong nước. Tại Diễn đàn về hợp tác Trung Quốc-châu Phi họp vào cuối năm ngoái, cam kết đầu tư của Trung Quốc vào châu Phi đã giảm xuống còn 40 tỷ USD.
Đồng thời, các nước châu Phi ngày càng đặt câu hỏi về động cơ đằng sau viện trợ kinh tế của Trung Quốc. Kenya, Ethiopia và Zambia vẫn đang phải vật lộn với gánh nặng nợ nần do Trung Quốc tạo ra. Một số nhà lãnh đạo châu Phi đã kêu gọi đàm phán lại các cuộc đàm phán về nợ với Trung Quốc trong bối cảnh các dự báo kinh tế yếu kém trong khu vực.
Trung Quốc cũng đang điều chỉnh cách thức đầu tư vào châu Phi. Mô hình kỹ thuật số của Trung Quốc có sức hấp dẫn rất lớn đối với một số quốc gia thiếu dân chủ ở châu Phi và Bắc Kinh đã tăng cường xuất khẩu thiết bị giám sát sang châu Phi trong những năm gần đây. Gã khổng lồ công nghệ Trung Quốc Huawei cũng đã đầu tư mạnh mẽ vào cơ sở hạ tầng điện năng và các mạng viễn thông Trung Quốc đang nhanh chóng tiếp quản không gian mạng ở châu Phi.
EU rõ ràng đang bị xáo trộn bởi các kết nối kỹ thuật số ngày càng mở rộng của Trung Quốc sang châu Phi. Brussels có kế hoạch xây dựng một tuyến cáp ngầm quốc tế nối EU và châu Phi dọc theo bờ biển Đại Tây Dương để tăng cường kết nối giữa hai châu lục, theo sáng kiến Cổng toàn cầu của EU.
Khuyến mại vắc-xin
Trọng tâm lớn của hội nghị là cung cấp nhiều vắc-xin hơn cho châu Phi. Trung Quốc đã giao 200 triệu liều vắc-xin sản xuất trong nước cho các nước châu Phi và cam kết cung cấp 1 tỷ liều nữa tại hội nghị thượng đỉnh năm ngoái, vốn bị nghi ngờ là thực hiện “ngoại giao vắc-xin” ở châu Phi.
Cho đến nay, EU đã tài trợ 148 triệu liều vắc-xin cho các nước châu Phi, cam kết đạt 450 triệu liều vào giữa năm nay và cũng cam kết 1 tỷ euro để hỗ trợ sản xuất vắc-xin trong tương lai ở châu Phi. Nhưng hai bên đã không đạt được thỏa thuận tại hội nghị thượng đỉnh để loại bỏ các biện pháp bảo hộ sở hữu trí tuệ đối với vắc-xin.
Vắc-xin là một điểm nhức nhối giữa EU và châu Phi. Các nước châu Phi hoan nghênh EU tài trợ, nhưng muốn EU từ bỏ bảo hộ sở hữu trí tuệ đối với vắc-xin Covid-19 để châu lục này có thể sản xuất vắc-xin của riêng mình.
Các nước châu Phi cũng cáo buộc EU tích trữ vắc-xin và thiết bị bảo hộ, đồng thời áp đặt lệnh cấm đi lại đối với các nước miền nam châu Phi sau sự xuất hiện của biến thể Omicron ở Nam Phi.
Chủ tịch Julius Maada Bio của Sierra Leone nói với hội nghị thượng đỉnh rằng người châu Phi “ở phía bên kia” đang bị bỏ lại phía sau trong phản ứng toàn cầu đối với virus corona. Ông chỉ ra rằng điều này có tác động tiêu cực đến an ninh khu vực.
Vào thời điểm mà hầu hết người dân châu Âu đang đi tiêm liều thứ ba của vắc-xin, số liệu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cho thấy chỉ có 11% người châu Phi được tiêm chủng đầy đủ, so với mức trung bình toàn cầu là khoảng 50%.
Đại dịch Covid-19 cũng cho thấy những hạn chế của châu Phi trong sản xuất dược phẩm. Chỉ 5% và 1% lượng thuốc và vắc-xin cần thiết cho 1,2 tỷ người của lục địa này được sản xuất tại địa phương.
EU cho biết họ sẽ hỗ trợ lâu dài để giúp châu Phi sản xuất 60% lượng vắ- xin mà nước này cần vào năm 2040. Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen trước đó đã thông báo rằng “hai nhà máy hiện đại” sẽ được xây dựng trong năm nay tại Rwanda và Senegal.
Câu hỏi hóc búa
EU đã cố gắng tập trung vào việc gia tăng quan hệ kinh tế giữa hai lục địa, nhưng triển vọng của các cam kết đầu tư mới vẫn còn mờ mịt. Từ lâu, các nước châu Phi đã quan tâm nhiều hơn đến việc thực hiện chương trình nghị sự trên thực tế, nhưng EU lại chú trọng hơn vào việc phát triển các ý tưởng và chiến lược mới.
Một câu hỏi quan trọng là EU sẽ tăng khoản đầu tư đã hứa như thế nào. Thông tin chi tiết trong tuyên bố chung bị hạn chế, chỉ nói rằng “chúng tôi sẽ sử dụng quỹ công để kích thích đầu tư tư nhân bằng cách huy động các công cụ tài chính sáng tạo”.
Điều này có nghĩa là đầu tư sẽ không hoàn toàn đến từ chi tiêu tài chính của các nước thành viên EU, đặc biệt là khi các nước này đang phải vật lộn để phục hồi sau đại dịch. Brussels đã phải đối mặt với thách thức trong việc khuyến khích các nhà đầu tư tư nhân hoặc nhà nước kiếm tiền.
Điều này khác với tình hình đầu tư từ Trung Quốc chủ yếu được hỗ trợ bởi chính phủ Trung Quốc. So với các nhà đầu tư phương Tây, các nhà đầu tư Trung Quốc nhìn chung cũng không yêu cầu cải thiện môi trường quản trị địa phương, tức là các yêu cầu bổ sung về các vấn đề lao động, môi trường và chống tham nhũng.
Ông Stephen Chen nói: “EU không thể so sánh với Trung Quốc về khối lượng đầu tư và số lượng bưu kiện từ Trung Quốc. ‘Vành đai và Con đường’ sẽ tiếp tục tồn tại”.
Hiện tại, các nhà lãnh đạo châu Phi có thể muốn EU cho phép tiếp tục viện trợ từ Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), quỹ năm ngoái đã phê duyệt hơn 500 tỷ USD phân bổ quyền rút vốn đặc biệt để giúp các nước phục hồi nền kinh tế. Các nhà lãnh đạo châu Âu đã cam kết đảm bảo nhiều hạn ngạch hơn cho các nước châu Phi, nhưng vẫn chưa có tiến triển.
Các nước châu Phi tìm cách tái định vị mối quan hệ song phương của họ như một quan hệ đối tác bình đẳng hơn, không chỉ với tư cách là nhà cung cấp nguyên liệu thô cho châu Âu, mà theo hướng sẽ giúp hiện đại hóa lục địa này.
Người dân châu Phi đang yêu cầu EU mở ra các con đường hợp lý để có việc làm và di cư cho lao động châu Phi và lao động tay nghề cao, nhưng tầm quan trọng của vấn đề di cư đã bị bỏ qua tại hội nghị thượng đỉnh, nơi EU đang đấu tranh để ngăn chặn những người xin tị nạn và di cư kinh tế từ châu Phi.
Tim Zajontz, một nhà nghiên cứu tại Trung tâm Nghiên cứu Châu Phi tại Đại học Edinburgh, cho rằng sự quan tâm mới của Châu Âu đối với Châu Phi đã mang lại cho các nước Châu Phi nhiều lựa chọn hơn, nhưng điều này không có nghĩa là Châu Phi sẽ cắt đứt quan hệ với Trung Quốc.
Ông nói với VOA: “Các nhà lãnh đạo châu Phi vẫn rất nghi ngờ rằng EU có thể mang lại kết quả rõ ràng. Các nhà hoạch định chính sách châu Phi cũng đã nói rõ rằng không phải người châu Âu mà chính người châu Phi mới quyết định đối tác của châu Phi. Họ thấy không cần thiết phải cắt đứt quan hệ với Trung Quốc trong sự hỗ trợ của EU”.
T.P