Trong lịch sử quan hệ quốc tế hiện đại, hầu như không có động thái nào có ảnh hưởng mạnh đối với cán cân quyền lực toàn cầu giữa các cường quốc, mà có thể sánh ngang được với chuyến thăm của Tổng thống Mỹ Richard Nixon tới Trung Quốc vào tháng này, cách đây 50 năm.
Đó là một phương trình địa chính chị mới lạ, thách thức cả diều hâu và chim ưng, chuyến đi làm cho Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa tiến tới công nhận Washington về mặt ngoại giao. Ngay cả việc Mao Trạch Đông bắt tay với Nixton tại Trung Nam Hải là hoàn toàn trái ngược với tuyên truyền của chính ông ta trong nhiều chục năm.
“Sẽ là một thế giới an toàn hơn và một thế giới tốt đẹp hơn nếu chúng ta có Hoa Kỳ, Châu Âu, Liên Xô, Trung Quốc, Nhật Bản mạnh mẽ, cân bằng lẫn nhau,” Nixon nói trong một cuộc phỏng vấn với tạp chí Times, nhấn mạnh vài tuần trước chuyến đi.
Bình luận báo hiệu sự bãi bỏ một khái niệm đã thống trị chính sách đối ngoại của Mỹ trong nhiều thập kỷ – lý thuyết domino, cho rằng việc thành lập chủ nghĩa cộng sản ở bất kỳ quốc gia nào cũng sẽ dẫn đến kết quả tương tự ở các quốc gia khác. Dựa trên lý thuyết này, Washington đã ký kết một loạt các hiệp ước bao gồm Hiệp ước Anzus với New Zealand và Australia vào năm 1951 và Hiệp ước An ninh Mỹ-Nhật một năm sau đó.
Những người tuân theo chính sách này đã chứng kiến chủ nghĩa cộng sản phát triển về phương nam từ Liên Xô đến Trung Quốc, và Việt Nam. Điều này đã dẫn nước Mỹ vào cuộc nội chiến ở quốc gia Đông Nam Á, một cuộc nội chiến ngày càng khiến công dân mỹ bất bình, nó đã thai nghén cho một sự thay đổi trong kịch bản của Nixon.
Trong bối cảnh xã hội trong nước có nhiều biến động và tính cấp thiết tìm mọi cách thoát ra khỏi cuộc xung đột để tránh “hiệu ứng domino” sẽ khiến mất đi vị thế và tầm ảnh hưởng của mình ở Châu Á, Nixon biết rằng quan hệ ngoại giao với Trung Quốc đại lục vẫn có thể đảm bảo một tấm vé cho con tàu uy quyền.
Không chỉ có vậy, thông qua việc công khai ngoại giao với Mao, Nixon đã nhìn thấy cơ hội để phá băng cho các mối quan hệ chính trị với Liên Xô, cũng được coi là đòn bẩy cho các bế tắc chính trị với Matxcova.
Nhưng cũng phải lao tâm khổ tứ mới tiến đến được sách lược này. Nó là thành quả sau nhiều ngày làm việc với cố vấn an ninh quốc gia Henry Kissinger và những người khác trong một nhóm các nhà hoạch định chính sách chặt chẽ. Nixon đã phải từ bỏ chính sách đối ngoại của người tiền nhiệm, một chính sách vốn định kiến với Trung Quốc và rằng việc đối thoại với Bắc Kinh rất có thể chỉ làm nghiêm trọng hơn các vấn đề.
Tờ Diplomacy (1994) cho rằng: “Phần lớn các ý kiến… đều coi Trung Quốc Cộng sản là chủ nghĩa bành trướng, cuồng tín tư tưởng, và sẵn sàng xả thân vào cuộc cách mạng thế giới .
“Mọi sự cân nhắc cho thấy, thậm chí còn hơn cả trường hợp của Liên Xô, hệ thống cộng sản Trung Quốc sẽ cần phải được cải đổi trước khi Mỹ có thể cân nhắc bất kỳ một cuộc đàm phán nào”.
” Những người theo chủ nghĩa Liên Xô, những người đã hối thúc cam kết đối thoại lâu dài với Moscow trong suốt hơn 1 thập kỷ, có quan điểm hoàn toàn trái ngược đối với Trung Quốc.”
Bức tường ngăn cách Bắc Kinh và Washington là quá lớn, nên những nỗ lực ban đầu của các nhà ngoại giao Mỹ nhằm thông báo với các đối tác Trung Quốc về việc Nixon sẵn sàng mở đối thoại đã phải thực hiện tại một buổi trình diễn thời trang của Nam Tư ở Warsaw vào cuối năm 1969 – một cuộc trao đổi khó xử và đã không thành công vì người tiếp nhận thông điệp đã không được thông báo trước để phản ứng nhịp nhàng với khúc nhạc dạo đầu.
“Mỹ – Trung đã đối đầu trong suốt 22 năm, đã đối chọi với nhau ở Hàn Quốc, dư luận Mỹ mạnh mẽ chống cộng, và ủng hộ Đài Loan,” Winston Lord, khi đó là một phụ tá an ninh quốc gia, nhớ lại, cùng với Kissinger, được giao nhiệm vụ tạo ra một kênh đối thoại cho các cuộc gặp cấp cao giữa hai nước.
“Nhiều người cảm thấy người Trung Quốc thậm chí còn cực đoan hơn người Liên Xô. Phía Trung Quốc – đối với họ cũng rất nhạy cảm ”.
Các nỗ lực tiếp cận của Bắc Kinh cũng có thể cực đoan. Mao tin rằng mối liên hệ của ông với nhà báo Mỹ Edgar Snow là một điều hiển nhiên, không biết rằng hầu hết người Mỹ đều biết đến Snow, người mà sự nghiệp đã bị hoen ố bởi các cuộc thanh trừng chống cộng ở Mỹ, đã coi ông là kẻ có tư tưởng đối lập.
Như bác sĩ riêng của Mao, Lý Chí Thỏa đã viết trong cuốn hồi ký Đời tư của Mao Chủ tịch năm 1994 , nhà lãnh đạo Trung Quốc tin rằng Snow, người nổi tiếng vào những năm 1930 nhờ lời kể thiện cảm về những ngày đầu tiên của Đảng Cộng sản Trung Quốc, là một nhân viên CIA.
Theo ông Lý, vào tháng 12 năm 1970 Mao đã cung cấp cho Snow “thông tin nội bộ”, bao gồm “việc ông ấy sẵn sàng mời Nixon hoặc bất kỳ quan chức cấp cao nào khác của Mỹ đến gặp ông Mao ở Bắc Kinh”.
Sau khi Mao tuyên bố thành lập nước cộng hòa Nhân dân Trung Hoa vào năm 1949, và chỉ khi cuộc kéo quân của Nga dọc biên giới Trung Quốc thực sự bắt đầu vào năm 1969, thì thì bức tường ngăn cách Mỹ – Trung mới thực sự được gỡ bỏ.
Kissinger đã miễn cưỡng thiết lập ngoại giao với Bắc Kinh khi các cuộc giao tranh biên giới Trung-Xô bắt đầu, và vì mối quan hệ giữa Mỹ và Liên Xô đang ấm lên và có thêm triển vọng cho các cuộc Đàm phán Giới hạn Vũ khí Chiến lược (SALT I). Nhưng mọi chuyện đã thay đổi, ông đã đi nước cờ khác với Trung Quốc, một cách thức mới nhằm chuyển dịch đối trọng với sự bành trướng của Liên Xô.
Như Kissinger kể trong cuốn sách của mình, các thông tin tình báo về “sự xây dựng không ngừng của Liên Xô dọc theo toàn bộ chiều dài 4.000 dặm (6.440km) của biên giới Trung Quốc” đã chứng minh rằng nhiều điểm báo cáo của Moscow về các cuộc giao tranh biên giới, thông qua nhiều cuộc họp giao ban mà các nhà ngoại giao Liên Xô đang giao hàng cho Washington, là sai sự thật.
Kissinger cho biết, nghi ngờ của Washington “càng được củng cố khi các nghiên cứu tình báo của Mỹ… tiết lộ rằng các cuộc giao tranh luôn diễn ra gần các căn cứ tiếp tế lớn của Liên Xô và xa các trung tâm liên lạc của Trung Quốc – một mô hình cho thấy lực lượng Liên Xô trên thực tế là những kẻ xâm lược”.
Vào thời điểm này, Washington đã trải qua nhiều năm mặn nồng với Moscow và Bắc Kinh cảm thấy bị đồng minh trước đây coi thường và bỏ rơi. Sự phẫn nộ đã khiến Mao đẩy lùi điều mà ông coi là sự xâm phạm của Liên Xô, cuối cùng Trung Quốc đã viện tới kho vũ khí hạt nhân còn non trẻ và chưa đủ sức của mình để đe dọa một cuộc tấn công hạt nhân.
“Vào thời điểm đó, Mao Trạch Đông coi Liên Xô là một mối đe dọa rất nghiêm trọng và là một đế quốc,” Thời n Hoằng , giáo sư quan hệ quốc tế tại Đại học Nhân Dân Bắc Kinh, nói. “Vì Mỹ, họ đã quyết định rút lui khỏi chiến tranh Việt Nam . Nếu không có sự xoa dịu căng thẳng với Bắc Kinh, Trung Quốc có thể lấp đầy khoảng trống ở Đông Nam Á và biến khu vực này thành sân sau của mình ”.
Sau những nỗ lực thất bại của Mỹ trong việc tiếp cận các đối tác Trung Quốc thông qua các bên thứ ba ở Anh, Pháp và Romania, con đường dẫn đến kỷ nguyên mới của mối quan hệ Mỹ-Trung chạy qua Pakistan, một quốc gia có quan hệ hữu nghị với cả hai nước – và rất ít tham gia với Nga.
Thông điệp mà Agha Hilaly , đại sứ Pakistan tại Washington, chuyển tới Kissinger vào tháng 12 năm 1969 là: “Theo đánh giá của chúng tôi rằng Trung Quốc có vẻ sẵn sàng nối lại các cuộc đàm phán ở Warsaw ở cấp đại sứ mà không đòi hỏi các điều kiện tiên quyết.”
Trải qua một năm, mối quan hệ ngày càng thắt chặt và đánh dấu bằng một cuộc viếng thăm của phái đoàn Mỹ đến Trung Quốc để làm rõ một vấn đề cấp thiết mà cả hai đều nhất quyết quan tâm: Đài Loan.
Như Lord đã giải thích trong một cuốn giai thoại xuất bản năm 2003: “Vị trí ban đầu của họ, ít nhiều là: ‘Gửi ai đó đến đây. Chúng tôi có thể nói chuyện với bạn, nhưng bạn phải giải quyết vấn đề Đài Loan trước khi chúng tôi có thể làm bất cứ điều gì khác ‘. Chúng tôi nhấn mạnh chúng tôi sẵn sàng thảo luận về Đài Loan – tất nhiên, chúng tôi sẽ phải làm điều đó mặc dù có thể sẽ không có thống nhất chung – thì cũng sẽ có một chương trình nghị sự sâu rộng hơn. ”
Thông cáo Thượng Hải . Văn kiện, được ký khi Nixon đang ở Bắc Kinh, đã khởi xướng một loạt các sự kiện có thể giúp biến đất nước nghèo nàn và hỗn loạn của Mao thành một tập đoàn kinh tế khổng lồ.
Chuyến đi bí mật của Kissinger và Lord đến Bắc Kinh vào năm 1971, và cuối cùng Thông cáo Thượng Hải đã tạo ra. Văn kiện, được ký khi Nixon đang ở Bắc Kinh, đã khởi xướng một loạt các sự kiện có thể giúp biến đất nước nghèo nàn và hỗn loạn của Mao thành một tập đoàn kinh tế khổng lồ.
Viện Kissinger về Trung Quốc và Hoa Kỳ tại Trung tâm Wilson, một tổ chức tư vấn của Washington, cho biết: Thông cáo thừa nhận quan điểm của mỗi bên về tình trạng của Đài Loan, là “chiếc chìa khóa đập tan những bế tắc”.
Thỏa thuận đã thiết lập “chính sách một Trung Quốc”, cam kết Washington sẽ không thách thức những khẳng định của chính quyền ở Bắc Kinh hoặc Đài Bắc rằng chỉ có một Trung Quốc và Đài Loan là một phần của nó. Với sự hiểu biết này được Nixon ký kết và thông báo với thế giới, Bắc Kinh sẽ có ưu thế hơn một khi Washington từ bỏ sự công nhận ngoại giao đối với Đài Bắc và các nước khác làm theo.
Trong khi quá trình chuyển đổi ngoại giao chính thức mất hơn bảy năm để hoàn thành, do điều mà Lord gọi là “những ràng buộc chính trị trong nước” ở cả hai bên, cam kết đã được đưa ra nhiều lần trong nhiều thập kỷ để giữ căng thẳng song phương không trở thành hành động thù địch hơn và đã cho phép Bắc Kinh và Washington để coi nhẹ – nhưng không loại bỏ – những quan điểm trái ngược nhau của họ.
Như Nixon giải thích trong các tài liệu lưu trữ: “Chúng tôi không cố gắng giả vờ rằng những khác biệt lớn không tồn tại giữa hai chính phủ, bởi vì chúng có tồn tại. Thông cáo này là duy nhất trong việc trung thực nêu ra những khác biệt thay vì cố gắng che đậy chúng bằng những lời nói nước đôi về ngoại giao ”.
Nhậm Hiểu, giám đốc Trung tâm Chính sách Đối ngoại Trung Quốc tại Đại học Phúc Đán ở Thượng Hải, gọi thông cáo này là “một tài liệu rất đặc biệt” vì nó nêu bật các chính sách, hệ tư tưởng và lập trường khác nhau.
Ông nói: “Chúng tôi không thấy những tài liệu chung như thế này giữa các quốc gia. “Thông thường, các tài liệu được phát hành cùng nhau sẽ trình bày những gì đã được hai bên đồng ý, thay vì những gì không được đồng ý.”
Với thỏa thuận bất đồng này, mối quan hệ song phương mới bắt đầu phát triển, dẫn đến hai thông cáo chung , thiết lập sự công nhận ngoại giao chính thức, và cuối cùng là một mối quan hệ kinh tế đang phát triển có sự ủng hộ rộng rãi – ít nhất là khi tình trạng mất việc làm trong ngành sản xuất của Hoa Kỳ trở thành cuộc biểu tình chính trị ở Washington.
Sự kiện này phần nào đã tạo ra phản ứng dữ dội từ những chính khách ủng hộ Đài Bắc ở Washington, những người đã thông qua Đạo luật Quan hệ Đài Loan năm 1979, cho phép chính phủ Hoa Kỳ hỗ trợ khả năng phòng thủ của hòn đảo.
Những thách thức khác: quan hệ bị đóng băng sâu sắc sau cuộc đàn áp đẫm máu của chính phủ Trung Quốc đối với các nhà hoạt động ủng hộ dân chủ ở Quảng trường Thiên An Môn năm 1989; việc Hoa Kỳ đánh bom đại sứ quán của Trung Quốc ở Belgrade năm 1999 trong cuộc không kích của NATO nhằm vào Nam Tư, một sự cố mà Washington gọi là “thiệt hại tài sản thế chấp”; và một vụ va chạm giữa một máy bay do thám của Mỹ và một máy bay chiến đấu của Trung Quốc gần đảo Hải Nam vào năm 2001.
Gần như mọi cú sốc đối với mối quan hệ đều kéo theo những động thái cuối cùng đưa hai bên xích lại gần nhau hơn. Washington cắt đứt quan hệ quân sự với Bắc Kinh sau Quảng trường Thiên An Môn, nhưng trong vòng vài tuần, chính quyền của Tổng thống George HW Bush đã chấp thuận bán máy bay thương mại Boeing trị giá 4 tỷ USD cho Trung Quốc. “Thiệt hại về tài sản thế chấp” ở Belgrade được theo sau bởi sự bảo đảm của Washington đối với việc Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới.
Khi các mối quan hệ kinh doanh thịnh hành và các nhà sản xuất trên thế giới chuyển nhà máy của họ sang Trung Quốc, nền kinh tế của đất nước này đã phát triển vượt bậc, đưa Nhật Bản trở thành nước lớn thứ hai thế giới vào năm 2010.
“ Chimerica ”, “G2” và các các tên tuổi mới nổi khác nhau nổi lên đã khẳng định điều mà nhiều chuyên gia coi là mối quan hệ song phương quan trọng nhất trên thế giới, nhờ vào khối thương mại hai chiều khổng lồ trị giá 600 tỷ đô la Mỹ.
Nhưng những khác biệt mà Nixon nghĩ cách đây 50 năm có thể được xóa bỏ đằng sau Hiệp hội Thượng Hải đã bùng phát trong những năm gần đây.
Hai nhà lãnh đạo Hoa Kỳ không thể khác hơn trên hầu hết các mặt trận khác, Tổng thống Joe Biden và người tiền nhiệm Donald Trump, đã tăng cường liên lạc với Đài Loan , khiến Trung Quốc đưa máy bay chiến đấu vào vùng nhận dạng phòng không của Đài Loan và cảnh báo rằng vấn đề có thể dẫn đến một xung đột quân sự.
Thông cáo chung năm 1972 chưa bao giờ giải quyết – và không thể giải quyết hoặc không bao giờ có thể được đưa ra – là bên nào đúng và Trung Quốc là một phần của Đài Loan?” David Firestein , chủ tịch của Quỹ George HW Bush vì mối quan hệ Mỹ-Trung cho biết .
Firestein nói , chừng nào Mỹ vẫn giữ đại sứ quán Trung Quốc ở Bắc Kinh và tránh công nhận ngoại giao chính thức đối với Đài Loan, thì Washington có thể xác định chính sách một Trung Quốc “khi họ thấy phù hợp” .
“Đó là để Trung Quốc đánh giá xem họ có thích cách Mỹ đối phó với Đài Loan hay không và Trung Quốc có thể phản ứng khi cho là phù hợp,” ông nói thêm. “Nhưng nếu Hoa Kỳ thấy phù hợp để thông qua, chẳng hạn như Đạo luật Du lịch Đài Loan hoặc bán vũ khí cho Đài Loan hoặc tiếp đón du khách Đài Loan trong các tòa nhà nhất định của Hoa Kỳ, thì chắc chắn họ có đặc quyền làm như vậy.”
Các đảng viên Đảng Cộng hòa và Dân chủ thuộc mọi ý thức hệ đã thảo luận xung quanh việc bảo vệ nền dân chủ của Đài Loan theo cách mà các hành lang kinh tế trước đây đã quản lý để ngăn chặn trong suốt quá trình mở rộng mối quan hệ bắt đầu với Nixon vào năm 1972. Trump đã khuấy động sự phẫn nộ này khi ông đề cập đến tình trạng thất nghiệp trong ngành sản xuất của Mỹ và thâm hụt thương mại song phương như những thông điệp chính đã giúp ông giành được Nhà Trắng năm 2016.
Trump và các cố vấn chính của ông bao gồm Peter Navarro và Steve Bannon đổ lỗi cho Phố Wall và các “giới tinh hoa” khác vì đã bán đứng lợi ích của Trung Quốc. Sự thù hận đó đối với Trung Quốc cũng nằm trong số các thượng nghị sĩ khác nhau như Elizabeth Warren, đảng viên Đảng Dân chủ của Massachusetts, người đã nói rằng Trung Quốc đang “sử dụng sức mạnh kinh tế của mình để đưa họ bước ra sân khấu thế giới”, và Rick Scott, một đảng viên Đảng Cộng hòa Florida có văn phòng liên tục đưa ra thông điệp và luật chống Trung Quốc.
Họ thường xuyên chỉ ra mức độ tiếp cận mà Trung Quốc cung cấp cho các công ty Mỹ và các công ty nước ngoài khác khi gia nhập WTO với sự đảm bảo rằng họ sẽ mở cửa thị trường. Nhiều năm đối thoại chính thức đã không tạo ra bất kỳ đột phá nào trên mặt trận này.
Về nhân quyền, chính quyền Trump và Biden đã áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với các quan chức Trung Quốc để đáp lại các cáo buộc diệt chủng đối với người Duy Ngô Nhĩ và các dân tộc thiểu số Hồi giáo khác; việc quân sự hóa các đảo san hô ở Biển Đông; và các chính sách đã bỏ tù hàng chục người bất đồng chính kiến và hạn chế phe đối lập chính trị ở Hồng Kông.
Hai bên đang trong một chu kỳ đối kháng tăng cường mà không biết đến khi nào mới có tiếng nói chung, dẫn đến điều mà Kissinger vào năm 2019 gọi là “ thai nghen của một cuộc chiến tranh lạnh ”.
Thay vì chú ý đến những lời kêu gọi quốc tế về việc kiềm chế ở Hồng Kông, Bắc Kinh nhắc lại quan điểm của mình rằng Tuyên bố chung Trung-Anh năm 1984 không còn giá trị. Thay vì thúc đẩy đối thoại quân sự cấp cao với Bắc Kinh, Trump và Biden đã tìm cách xây dựng các liên minh chống lại Trung Quốc, bao gồm Quad và Aukus , tương tự như việc thành lập Anzus và các hiệp ước an ninh khác vào những năm 1950.
Ông Daly nói, chỉ hơn hai năm sau đánh giá của Kissinger, hai bên giờ đã ở “hai bên bờ” của “vực thẳm” chiến tranh lạnh.
Vào năm 1972, “cả hai bên đều quan tâm đến việc đảm bảo không vi phạm các nguyên tắc hoặc lợi ích cơ bản của nhau”, Daly nói. “Mỹ đã không thể hiện nhiều quan tâm đến việc trấn an Trung Quốc thông qua ngoại giao.
“Chúng tôi đã xác định được mối đe dọa, chúng tôi đã nâng cao báo động, chúng tôi đã củng cố các liên minh của mình và chúng tôi đã xây dựng khả năng răn đe, nhưng phần trấn an vẫn còn chưa tương xứng”.
Gần đây nhất, quan hệ giữa Bắc Kinh, Moscow và Washington lại nổi lên như một nhân tố chủ chốt trong quan hệ Mỹ – Trung – còn lần này là ngược lại.
Quân đội Nga đang được huy động hùng hậu áp sát biên giới Ukraine, trước những lời cảnh báo nghiêm khắc từ Biden, người đã giao quân cho các đồng minh Đông u Nato trong tháng này . Bắc Kinh phát tín hiệu ủng hộ Tổng thống Nga Vladimir Putin là người duy nhất bỏ phiếu của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc bên cạnh Moscow vào ngày 31 tháng 1 chống lại việc tổ chức một cuộc họp về việc xây dựng quân đội của Nga gần biên giới Ukraina, bất chấp lo ngại của phương Tây về một cuộc xâm lược.
Các biểu hiện tiếp theo sau khi Putin và Tập gặp nhau bên lề Thế vận hội Olympic mùa đông ở Bắc Kinh vào tháng này, với cả hai bên sử dụng cuộc họp để báo hiệu những nỗ lực phối hợp nhằm chống lại Hoa Kỳ .
Với thù hận xác định gần như mọi mặt trong mối quan hệ Mỹ-Trung, những người bị thiệt hại nhiều nhất về mặt kinh tế – các công ty như Boeing và nông dân, những người đã phải phụ thuộc vào người mua đậu nành và thịt bò của Trung Quốc – dường như là những điểm sáng cho những chính sách mà Nixon đã thiết lập.
“Ngay cả 4 năm sau chiến tranh thương mại , chúng ta vẫn có hơn 600 tỷ đô la Mỹ trong thương mại hai chiều, một trong những mối quan hệ thương mại song phương lớn nhất và có hiệu ứng lan tỏa nhất trên thế giới, và tôi nghĩ rằng điều đó có thể tiếp diễn,” Firestein nói .
Ông nói: “Chúng tôi đang ở thời điểm quốc gia cân nhắc xem sẽ đi đến đâu trong mối quan hệ song phương có tầm ảnh hưởng nhất trên thế giới – và thực sự là trong lịch sử thế giới. “Chúng tôi sẽ không bao giờ có thể bẻ cong Trung Quốc theo ý mình, vì điều đó có thể khiến nhiều người Mỹ thất vọng.
“Nhưng đó là thực tế, và đó là những gì mọi người hiện đang bắt đầu hiểu.”
T.P