Trong “tâm chấn” những vụ sai phạm phát hành trái phiếu doanh nghiệp, nhà đầu tư đặt câu hỏi chế tài xử lý đối với hành vi vi phạm các đơn vị phát hành, tư vấn, bán trái phiếu doanh nghiệp?. VietnamFinance đã có cuộc trò chuyện với chuyên gia tài chính – bất động sản, Luật sư Mạnh Thắng xung quanh vấn đề này.
VietnamFinance: Là người hoạt động lâu năm trong lĩnh vực tài chính bất động sản, ông có thể giúp bạn đọc “nhận diện” những sai phạm phổ biến của việc mua bán Trái phiếu doanh nghiệp?
LS Mạnh Thắng: Hiện nay, doanh nghiệp phát hành trái phiếu doanh nghiệp (TPDN) phải tuân thủ đầy đủ các quy định tại Luật Chứng khoán 2019 (đối với công ty đại chúng); Luật Doanh nghiệp 2020 (đối với công ty không phải là công ty đại chúng); Nghị định số 153/2020/NĐ-CP y định về chào bán và giao dịch TPDN riêng lẻ, Nghị định số 155/2020/NĐ-CP hướng dẫn chi tiết thi hành một số điều của Luật Chứng khoán (trong đó có quy định về phát hành TPDN ra công chúng)…
Thời gian gần đây, các vụ tố cáo của người bị hại liên quan tới hành vi vi phạm trong mua bán TPDN riêng lẻ gia tăng nhanh, tập trung chủ yếu vào một số hành vi như: DN phát hành trái phiếu cố tình công bố thông tin sai sự thật, chất lượng tài sản đảm bảo của trái phiếu hạn chế, không có tài sản đảm bảo. Thanh toán không đủ cả gốc và lãi của trái phiếu đã phát hành, không đáp ứng các tỷ lệ an toàn tài chính, không có phương án phát hành trái phiếu được phê duyệt và chấp thuận theo quy định; không có báo cáo tài chính năm trước liền kề của năm phát hành được kiểm toán bởi tổ chức kiểm toán…
Xuất hiện nhiều trường hợp kinh doanh dịch vụ tư vấn phát hành trái phiếu khi chưa được cơ quan thẩm quyền cấp phép. Nhiều doanh nghiệp chào bán không tuân thủ quy định xác nhận nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp. Một số đơn vị tư vấn và đại lý phát hành đã có động thái để “hỗ trợ” nhà đầu tư không đủ tiêu chuẩn tham gia mua TPDN phát hành riêng lẻ để thu hút dòng tiền.
– Theo quy định của pháp luật hiện hành, chế tài xử lý đối với hành vi vi phạm các đơn vị phát hành, bán TPDN như thế nào, thưa ông?
Tại khoản 3 Điều 4 Luật Chứng khoán 2019 và khoản 6 Điều 3 Nghị định 155/2020/NĐ-CP của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Chứng khoán thì trái phiếu cũng là loại một chứng khoán.
Ngày 31/12/2020, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 156/2020/NĐ-CP quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực chứng khoán và thị trường chứng khoán. Tiếp đó, ngày 31/12/2021, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 128/2021/NĐ-CP của Chính phủ: Sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 156/2020/NĐ-CP.
Nghị định số 156/2020/NĐ-CP quy định mức phạt tiền tối đa trong xử phạt vi phạm hành chính đối với hành vi phạm trong phát hành trái phiếu từ 70 triệu đồng đến 1,5 tỷ đồng. Ví dụ hành vi vi phạm công bố thông tin mức phạt tối đa đến 70 triệu đồng. Không thực hiện đăng ký, lưu ký trái phiếu chào bán, phát hành riêng lẻ hoặc thực hiện đăng ký, lưu ký trái phiếu chào bán, phát hành riêng lẻ không đúng thời hạn theo quy định sẽ bị phạt đến 100 triệu đồng.
Mức phạt tối đa lên đến 300 triệu đồng đối với hành vi: không đảm bảo các thông tin trong hồ sơ chào bán, phát hành TP riêng lẻ chính xác, trung thực, không rà soát đối tượng tham gia mua đúng quy định. Ngoài hình thức phạt tiền, người vi phạm còn có thể chịu hình thức phạt bổ sung như: đình chỉ hoạt động phát hành, tước quyền sử dụng giấy chứng nhận đăng ký hoạt động văn phòng đại diện, chứng chỉ hành nghề….
Đồng thời áp dụng các biện pháp khắc phục hậu quả như: buộc thu hồi TPDN, hoàn trả tiền cho nhà đầu tư công thêm tiền lãi tính theo lãi ghi trên trái phiếu hoặc lãi suất tiền gửi ngân hàng; buộc báo cáo, cung cấp thông tin chính xác; buộc hủy bỏ thông tin, cải chính thông tin; buộc giải trình, cung cấp thông tin, số liệu liên quan đến hoạt động kiểm toán…
Khi phát hiện hành vi vi phạm quy định nêu trên thì người có thẩm quyền xử phạt phải chuyển ngay hồ sơ vụ vi phạm cho cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng hình sự theo quy định tại các khoản 1, 2 và 4 Điều 62 Luật Xử lý vi phạm hành chính. Trường hợp có dấu hiệu cấu thành tội phạm thì cơ quan tiến hành tố tụng sẽ khởi tố vụ án .
Tội danh quy định tại Điều 209 Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017. Trong đó, tội cố ý công bố thông tin sai lệch hoặc che giấu thông tin trong hoạt động chào bán, niêm yết, giao dịch, đăng ký, lưu ký, bù trừ hoặc thanh toán chứng khoán tùy mức độ gây thiệt hại cho nhà đầu tư thì bị phạt tiền từ 100.000.000 đồng đến 2 tỷ đồng, phạt cải tạo không giam giữ đến 2 năm hoặc phạt tù từ 3 tháng đến 5 năm, cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định từ 01 năm đến 05 năm.
Pháp nhân thương mại phạm tội quy định tại Điều này, thì bị phạt từ 500 triệu đồng đến 5 tỷ đồng, bị cấm kinh doanh, cấm hoạt động trong một số lĩnh vực nhất định hoặc cấm huy động vốn từ 1-3 năm.
– Dư luận cho rằng, các công ty chứng khoán, ngân hàng đóng vai trò quan trọng trên thị trường TPDN, do đây là tổ chức cung cấp dịch vụ tư vấn hồ sơ chào bán, đấu thầu, bảo lãnh, đại lý phát hành, đại diện người sở hữu trái phiếu nhưng chế tài đối với hành vi vi phạm trong phát hành TPDN chưa đủ sức răn đe các chủ thể tham gia. Ý kiến của ông như thế nào về điều này?
Theo tôi, các biện pháp xử phạt còn yếu và thiếu, chưa đủ sức răn đe. Giá trị thu lợi từ các vi phạm pháp luật cao hơn rất nhiều so với mức xử phạt vì thế, nhiều Công ty chứng khoán đã cố tình cho qua những điều kiện bắt buộc quan trọng đối với đơn vị muốn phát hành, bỏ qua cả giá trị đạo đức của người làm nghề khi tư vấn, lôi kéo, hỗ trợ nhà đầu tư không phải là chuyên nghiệp tham gia thị trường, người ta hay nói vui là “lùa gà” miễn là thu hút được tiền mặt. Họ sẵn sàng chấp nhận nộp phạt, bất chấp rủi ro cho người mua TPDN.
Mặc dù cơ quan quản lý cụ thể là Bộ Tài chính đã nỗ lực thúc đẩy các đơn vị chức năng kiểm tra, nhưng thực tế là có đến vài trăm nghìn doanh nghiệp phát hành thì rõ ràng cơ quan kiểm tra sẽ không thể đủ năng lực, nhân sự, thời gian để giám sát đầy đủ. Quan sát các công bố xử phạt cho thấy phần lớn là phạt hành chính với số tiền quá ít ỏi so với nguồn lợi từ vi phạm, hầu như chưa thấy áp dụng các biện pháp xử phạt bổ sung bắt buộc khắc phục hậu quả, dẫn đến nhiều DN cố tình làm ngơ.
Mặt khác, chỉ ra tội danh cụ thể trong hoạt động phát hành, mua bán TPDN thì rất nhiều nhưng pháp luật lại quy định chưa chi tiết, cụ thể. Nếu có hành vi vi phạm gây hậu quả nghiêm trọng chỉ có thể điều tra về các tội danh khác như lừa đảo chiếm đoạt tài sản, lừa dối khách hàng… Đây có thể vẫn là khoảng trống dẫn đến khó xử lý nghiêm minh, kịp thời, đủ sức răn đe theo pháp luật hình sự đối với hành vi vi phạm.
– Với những quy định pháp luật hiện hành, nếu đứng ở vị trí một nhà đầu tư, ông sẽ có thái độ “ứng xử” như thế nào khi mua trái phiếu có lãi suất vẫn hấp dẫn hơn nhiều kênh kinh doanh khác nhưng nhiều vụ sai phạm vừa qua cũng gây tâm lý lo lắng không kém?
Lãi suất cao thì chấp nhận rủi ro cao, đó là quy luật của đầu tư. Nếu tôi là nhà đầu tư thì tôi chỉ tham gia thị trường khi tự tin vào kiến thức và ngưỡng chịu đựng sức ép tâm lý của chính bản thân mình. Nghị định 65 mới đây dù đã “quản” chặt hơn các chủ thể tham gia thị trường nhưng không yêu cầu doanh nghiệp phải có tài sản bảo đảm mới được phát hành trái phiếu riêng lẻ. Nhà nước cho phép doanh nghiệp thực hiện theo nguyên tắc tự vay, tự trả, tự chịu trách nhiệm về hiệu quả sử dụng vốn, đảm bảo khả năng trả nợ và chịu trách nhiệm trước pháp luật.
Luật Doanh nghiệp, Luật Chứng khoán hiện tại cũng không hạn chế doanh nghiệp phát hành trái phiếu, nên Nghị định 65 cũng không hạn chế. Hiện tại, ta cũng chưa khống chế tỷ lệ vay nợ của doanh nghiệp gấp bao nhiêu lần vốn chủ sở hữu chỉ quy định, doanh nghiệp phát hành có trách nhiệm công bố thông tin đầy đủ, chính xác, minh bạch về tình hình tài chính, tổng số nợ phải trả, chỉ tiêu về cơ cấu vốn, chỉ tiêu về khả năng thanh toán…
TPDN phát hành ra công chúng bắt buộc phải được Ủy ban Chứng khoán Nhà nước cấp phép, được bán cho mọi nhà đầu tư; còn trái phiếu riêng lẻ thì không cần bất cứ cơ quan nào cấp phép và chỉ bán cho nhà đầu tư chuyên nghiệp.
Rõ ràng, thị trường trái phiếu riêng lẻ có tính đặc thù, ta không thể “bắt bẻ” quy định của pháp luật phải bảo vệ cho tất cả chúng ta được. Đây là “cuộc chơi” của những nhà đầu tư chuyên nghiệp, mỗi người phải tự tìm hiểu rõ quy định pháp luật, thông tin về doanh nghiệp, chấp nhận đầu tư, là chấp nhận rủi ro. Nếu muốn tham gia, thì nên tìm đến các đơn vị tư vấn, phát hành có uy tín hoặc tham gia tại các quỹ đầu tư chuyên nghiệp có năng lực thực sự.
Dẫu vậy, Nghị định 65 mới đây đã “quản” chặt hơn nhà đầu tư tham gia thị trường rồi, bạn phải có ít nhất 2 tỷ đồng tiền mặt và duy trì trong 180 ngày, như vậy cơ hội lách luật để tham gia mua đã khó hơn. Đây là một điểm rất mới, tăng trách nhiệm của nhà đầu tư hơn khi khi đưa ra quyết định đầu tư của mình. Còn với những vụ việc doanh nghiệp vi phạm pháp luật mới đây, theo tôi có gây tâm lý bất ổn cho nhà đầu tư và cả các chủ thể phát hành có năng lực thục sự nhưng cũng là sự thanh lọc cần thiết để nâng cao chất lượng cả nguồn “cung” và lượng “cầu”, là hồi chuông cảnh tỉnh với những nhà đầu tư không có chuyên môn, nếu đã không chuyên nghiệp thì nên lựa chọn kênh đầu tư nào phù hợp nhất với năng lực của mình.
– Từ góc độ chuyên gia pháp lý, ông có đề xuất gì để hoàn thiện quy định pháp luật nhằm phát triển lành mạnh thị trường TPDN, đạt mục tiêu mà Chính phủ đề ra năm 2025, quy mô thị trường trái phiếu chiếm 47% GDP trong đó riêng trái phiếu doanh nghiệp chiếm 20% GDP?
Thị trường TPDN càng phát triển thì tính chất, mức độ vi phạm của tội phạm sẽ ngày càng phức tạp và tinh vi. Do đó, cần nghiên cứu sửa đổi bổ sung các quy định pháp luật liên quan theo hướng tăng nặng chế tài hành chính và cả chế tài hình sự để có cơ sở áp dụng các biện pháp mạnh tay hơn.
Ngày 16/9 vừa qua, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Nghị định 65/2022/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 153/2020/NĐ-CP ngày 31/12/2020 quy định về chào bán, giao dịch TPDN với nhiều quy định chặt chẽ hơn. Tuy nhiên, về pháp lý, chúng ta vẫn phải tiếp tục rà soát ở cấp luật. Trong đó, 2 luật liên quan trực tiếp đến các quy định về phát hành trái phiếu doanh nghiệp, huy động vốn là Luật Doanh nghiệp và Luật Chứng khoán, tập trung cả ba khía canh: điều kiện phát hành trái phiếu của doanh nghiệp, điều kiện đối với nhà đầu tư chuyên nghiệp được phép tham gia đầu tư, cách thức phát hành trái phiếu, quy định giám sát phát hành TPDN.
T.P