Tình hình Biển Đông luôn được các nước ASEAN quan tâm không chỉ nước có quyền lợi mà cả các nước không có quyền lợi ở khu vực này với mong muốn chung là duy trì và thúc đẩy ổn định không gian biển ở Đông Nam Á.
Các nước ASEAN có xung đột nhỏ trên Biển Đông chủ yếu là việc ngư dân vi phạm lãnh hải biển trong việc đánh bắt hải sản và đều được các nước giải quyết một cách ổn thỏa và hữu nghị.
Lực lượng luôn gây bất ổn ở khu vực này chính là Trung Quốc. Từ việc Trung Quốc vô cớ và ngang nhiên đưa ra bản đồ chín đoạn, tuyên bố chủ quyền với 80% diện tích Biển Đông. Thậm chí Trung Quốc còn ngang nhiên bồi đắp các đảo thuộc chủ quyền của nước khác.
Để đảm bảo môi trường hòa bình, ổn định trên Biển Đông các nước ASEAN đã kiên trì cùng Trung Quốc đưa ra bộ Tuyên bố về ứng xử các bên ở Biển Đông (DOC) và cam kết hợp tác chặt chẽ để sớm đạt được Bộ quy tắc ứng xử các bên ở Biển Đông (DOC) hiệu quả, thực chất, phù hợp với luật pháp Quốc tế.
Trong khi các nước ASEAN nghiên cứu thực hiện DOC thì Trung Quốc liên tục vi phạm và tìm mọi cách kéo dài việc đi đến đồng thuận và ký kết COC.
Thời gian vừa qua sau khi Trung Quốc bồi đắp xong các đảo ở Biển Đông, biến nó thành căn cứ quân sự thì xung đột giữa quân Trung Quốc và Việt Nam có phần lắng dịu. Nhưng gần đây xung đột và căng thẳng giữa Trung Quốc và Philipines lại bùng phát. Trung Quốc liên tục đưa tàu hải cảnh ngăn chặn các hoạt động dân sự của ngư dân Philipines ở những thực thể, những vùng biển mà Philipines tuyên bố chủ quyền.
Trước thực tế ấy, các nước ASEAN vẫn kỳ vọng giải quyết bằng những cuộc đối thoại trong khối và toàn khối với Trung Quốc nhằm đảm bảo ổn định và hợp tác trong không gian biển ở khu vực. Ngày 30/12/2023, Bộ trưởng Ngoại giao các nước ASEAN đã ra tuyên bố chung bày tỏ quan ngại về tình hình Biển Đông và tái khẳng định quan điểm chung của khối là tăng cường lòng tin và tin cậy, kêu gọi “tự kiềm chế khi tiến hành những hoạt động có thể làm phức tạp hoặc leo thang trong tranh chấp và ảnh hưởng tới hòa bình, ổn định”.
Các ngoại trưởng cũng kêu gọi các bên giải quyết hòa bình các tranh chấp trên cơ sở tuân thủ nguyên tắc được thừa nhận rộng rãi của Luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước Liên hợp quốc về Luật biển (UNCLOS) năm 1982.
Các ngoại trưởng ASEAN cũng hoan nghênh Mỹ và Trung Quốc tổ chức tham vấn về biển tại Bắc Kinh.
Nếu như trước đây các thành viên ASEAN từng tham gia một số cuộc diễn tập phòng thủ đa quốc gia, nhưng vừa qua toàn khối đã tổ chức diễn tập chung. Tuy cuộc diễn tập không có nội dung tác chiến, mà tập trung vào các lĩnh vực như hỗ trợ nhân đạo, cứu trợ thiên tai, hoạt động cứu hộ và tuần tra hàng hải chung, nhưng nó đã thể hiện ý chí và đoàn kết của khối trong việc bảo vệ môi trường hòa bình, ổn định trên biển.
H.L