Tình trạng bất ổn kinh tế, nợ nần và tuyệt vọng đã buộc các gia đình phải vượt rừng đến biên giới Mexico.
Nửa đêm trên bãi biển Capurgana ở Colombia xa xôi, trời tối đến nỗi Wang Zhongwei chẳng thể nhìn thấy bàn tay của chính mình đang để trước mặt. Khoảng 20 người bắt đầu xuống một chiếc xuồng gỗ lớn trong lúc sóng vỗ vào bờ cát. Chuyến đi này sẽ đưa cả nhóm đến Darien Gap khét tiếng nằm giữa Colombia và Panama, nơi những người di cư sẽ đi bộ nhiều ngày liền trong rừng rậm hướng tới biên giới nước Mỹ.
Đó là một đêm mưa vào tháng 5/2023, Wang, 32 tuổi, buộc chặt đứa con trai 14 tháng tuổi vào ngực, trong khi vợ anh ngồi phía sau. Cô con gái 7 tuổi của họ ngồi với ông bà. Sóng liên tục đẩy thuyền của họ lên cao vài mét trong suốt cuộc hành trình kéo dài hai giờ. Vợ chồng Wang phải chật vật dùng áo mưa để giữ cho mặt cậu con trai sơ sinh được khô ráo trong khi cố gắng bám chặt vào thành thuyền. Tất cả hành khách đều ướt sũng từ đầu đến chân.
Wang nói với Nikkei Asia bằng tiếng Quan Thoại: “Chuyến đi kéo dài hai giờ và con trai tôi đã khóc suốt hai giờ đó. Tôi chỉ lo thằng bé sẽ không còn thở khi nó kiệt sức đến mức không thể khóc được. Cho đến tận hôm nay, tôi vẫn nhớ tiếng khóc của con.”
Cuối cùng, khi Wang và gia đình đến được biên giới Mỹ-Mexico vài tuần sau đó, họ đã bị các thành viên băng đảng Mexico chĩa súng vào người và đòi mỗi người phải trả khoảng 800 USD thì mới được cho qua. Những người di cư phải cởi bỏ quần lót để cho bọn côn đồ thấy rằng họ đã giao nộp tất cả tài sản có giá trị trước khi các thành viên băng đảng dẫn họ đến cửa khẩu biên giới.
Bất chấp cuộc hành trình đầy nguy hiểm đó, Wang nói: “Tôi không hối hận khi đi bộ đến đây. Chẳng còn hy vọng nào cho gia đình tôi ở Trung Quốc.”
Số người di cư Trung Quốc vượt qua biên giới Mỹ-Mexico đã tăng vọt vào năm 2023. Dù rất khó để xác định con số chính xác, nhưng theo Cơ quan Hải quan và Bảo vệ Biên giới Mỹ (CBP), hơn 37.000 công dân Trung Quốc đã bị giam giữ ở biên giới với Mexico vào năm ngoái. Con số này lớn gấp 10 lần so với những năm trước đại dịch.
Trong số những người đến đây, các gia đình có trẻ em là nhóm tăng đặc biệt nhanh. Dữ liệu của CBP cho thấy các đặc vụ tuần tra biên giới của Mỹ đã bắt gặp các gia đình di cư Trung Quốc 6.645 lần trong năm tài chính 2023 (từ tháng 10/2022 đến tháng 9/2023) và 7.081 lần kể từ tháng 10/2023 cho đến nay. Trong năm tài chính 2022, con số này là 1.151 lần.
Hồi tháng 4, Kurt Campbell, Thứ trưởng Ngoại giao, phát biểu tại một cuộc họp của Ủy ban Quốc gia về quan hệ Mỹ-Trung: “Nhiều người di cư Trung Quốc đã phải chi một số tiền khổng lồ để [đến Mỹ]… Việc này chưa nhận được đủ sự quan tâm, nhưng nó là một điều đáng chú ý… Tôi nghĩ rằng chính phủ Trung Quốc đã biết về điều đó, có thể hơi lo ngại về nó, nhưng tôi không nghĩ họ đã thực hiện các bước cần thiết vào thời điểm này để hạn chế nó.”
Tuy nhiên, Campbell cho biết lượng lớn người di cư này đang “gây lo ngại” ở Mỹ. Thật vậy, với cuộc bầu cử sắp diễn ra vào tháng 11, an ninh biên giới và quan hệ Mỹ-Trung đang trở thành hai trong số những vấn đề nóng nhất giữa Tổng thống Joe Biden và đối thủ Donald Trump.
Theo hãng tin Associated Press (AP), vào năm 2022, Trung Quốc đã tạm dừng hợp tác với Mỹ về vấn đề di cư bất hợp pháp giữa lúc căng thẳng gia tăng, nhưng sau đó đã lặng lẽ nối lại các chuyến bay hồi hương cho những người di cư bất hợp pháp vào mùa xuân này. Vấn đề này có lẽ đã khiến Bắc Kinh xấu hổ và vẫn là nguồn gốc gây căng thẳng giữa hai nước: “Trung Quốc kiên quyết phản đối việc Mỹ lấy vấn đề nhập cư bất hợp pháp làm cái cớ để bôi nhọ Trung Quốc,” người phát ngôn của Đại sứ quán Trung Quốc tại Washington cho biết vào ngày 14/05.
Các chuyên gia cho rằng lượng công dân Trung Quốc đến Mỹ bất hợp pháp gia tăng đột biến gần đây đã vẽ nên một bức tranh u ám về tình hình của họ ở quê nhà. Dữ liệu do Liên Hiệp Quốc tổng hợp cho thấy trong năm 2022 và 2023, tổng số lượng di cư hàng năm đã tăng lên hơn 300.000, tính theo dòng di cư ròng, so với mức trung bình khoảng 190.000/năm trong vòng 10 năm tính đến năm 2019. Tỷ lệ di cư đã sụt giảm vào năm 2020, khi đại dịch COVID xảy ra.
Victor Shih, chuyên gia về chính sách kinh tế Trung Quốc tại Đại học California, San Diego, nhận xét “Thật bất thường khi một quốc gia có thu nhập trung bình có tốc độ tăng trưởng kinh tế tích cực, như trường hợp của Trung Quốc, lại có dòng người di cư bất hợp pháp lớn. Bởi di cư theo con đường bất hợp pháp là quá rủi ro.”
Shih nói thêm: “Vì vậy, tôi nghĩ, đối với họ, điều đó cho thấy sự tuyệt vọng lớn đến mức nào. Thật khó để giải thích từ góc độ kinh tế thuần túy – tôi nghĩ phần lớn nguyên nhân liên quan đến chính sách công ở Trung Quốc. Nước này vẫn có mạng lưới an sinh xã hội nhưng ở mức cực kỳ tối thiểu. … Nếu bạn rơi vào thảm họa sức khỏe hoặc thảm họa việc làm, thực sự có rất ít nguồn lực của chính phủ để giúp bạn.”
Hầu hết người di cư Trung Quốc trước đây đều chọn những con đường dễ dàng hơn – xin thị thực du lịch hoặc đăng ký vào các trường đại học Mỹ. Nhưng đối với một nhóm nhỏ tầng lớp trung lưu Trung Quốc, vốn đang ngày càng lớn dần, những lựa chọn này không có sẵn. Du học là chuyện rất tốn kém, và ngày càng khó để xin thị thực vì quan hệ Mỹ-Trung liên tục xấu đi. Nhưng nhiều người sẵn sàng bất chấp nguy cơ bị cướp, đi thuyền mạo hiểm, cảnh sát tham nhũng, lở đất và nguy cơ tử vong trong rừng để có cơ hội sống ở Mỹ. Mỗi gia đình nhập cư đều có một câu chuyện đau lòng của riêng mình.
“Cả thế giới của tôi là một cái lồng”
Nhiều gia đình Trung Quốc trên đường đến Nam Mỹ cũng giống như gia đình Wang; họ đã từng sống cuộc sống thoải mái ở Trung Quốc. Nhưng sau ba năm Trung Quốc triển khai chính sách zero-COVID và thị trường bất động sản sụp đổ, các chủ doanh nghiệp và nhân viên công ty đang phải vật lộn để tồn tại.
Gia đình Wang đành chọn dấn thân vào cuộc hành trình nguy hiểm xuyên Mexico khi mất hết hy vọng về tương lai ở Trung Quốc, đặc biệt là cho con cái của họ.
Trở lại Trung Quốc, “Anh chứng kiến những bi kịch xảy ra xung quanh mình mà tin tức thậm chí không đề cập đến,” Wang nói với Nikkei. “Cứ nhìn vào cuộc khủng hoảng bất động sản. Một cuộc khủng hoảng ngân hàng sẽ sớm xảy ra, liệu ngành nào còn có thể tồn tại trong môi trường này?” Wang đang đề cập đến bong bóng bất động sản của Trung Quốc, vốn đã đốt sạch khoản tiền tiết kiệm của nhiều gia đình trung lưu kể từ năm 2021.
Sự bi quan là đặc biệt lớn trong nhóm các chủ doanh nghiệp nhỏ. Wang từng sở hữu một nhà máy may mặc ở thành phố công nghiệp Ôn Châu phía nam, chuyên xuất khẩu áo cánh của phụ nữ sang châu Âu, chủ yếu là Pháp và Ý. Trước đại dịch, anh có khoảng 30 đến 40 công nhân và kiếm được khoảng 30.000 đến 60.000 USD lợi nhuận mỗi năm. Vợ chồng anh từng sống thoải mái, có nhà, có xe.
Đại dịch đã buộc Wang phải đóng cửa nhà máy của mình, nhưng anh vẫn phải còng lưng trả nợ.
Theo báo cáo tháng 2 của Học viện Tài chính Toàn diện Trung Quốc tại Đại học Nhân dân Trung Quốc, hơn một phần ba các doanh nghiệp nhỏ ở Trung Quốc không bền vững về mặt tài chính, do các vấn đề như không đủ tiền mặt và thiếu khả năng vay vốn, theo đó có thể ảnh hưởng đến việc làm của 18 triệu công nhân. Báo cáo này dựa trên cuộc khảo sát 2.349 công ty nhỏ, chủ yếu thuộc lĩnh vực sản xuất chế tạo và bán lẻ.
Giấc mơ thăng tiến trong xã hội của các gia đình đang tan thành mây khói khi tỷ lệ thất nghiệp ở thanh niên tăng cao và áp lực phải cung cấp cho trẻ em một nền giáo dục tốt – thường phụ thuộc vào việc học thêm tốn kém – ngày càng nặng nề hơn.
Shih từ Đại học California, San Diego, cho biết, thăng tiến xã hội trong những năm gần đây ở Trung Quốc đang ngày càng khó. Trong thập niên 1980 và 1990, câu chuyện về một nông dân trở thành doanh nhân thành đạt không phải là hiếm. Nhưng giờ đây, việc tự quyết định vận mệnh của chính mình trở nên khó khăn hơn nhiều.
Shih nói: “Đối với các doanh nghiệp quy mô nhỏ, rất khó để thành lập và phát triển. Hoặc họ phải trả những khoản hối lộ khổng lồ để được lòng các cơ quan nhà nước, hoặc họ phải chịu mọi hành vi trục lợi.”
Sau khi đóng cửa nhà máy vào năm 2021, Wang trở thành tài xế trên nền tảng gọi xe của Didi Chuxing, nơi anh gặp gỡ các tài xế khác, nhiều người trong số họ từng là doanh nhân, “chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực xuất khẩu.” Anh vẫn có một ít tiền tiết kiệm, nhưng gánh nặng kinh tế cứ dần nặng nề hơn.
“Tôi có ý nghĩ tự tử mỗi ngày,” anh nói. “Tôi cảm thấy như cả thế giới của mình là một cái lồng và không còn hy vọng. Mỗi điều nhỏ nhặt xảy ra đều góp phần vào nghịch cảnh – nhà máy của tôi, lệnh phong tỏa do đại dịch – vô số những điều tồi tệ ập đến khiến tôi cảm thấy vô vọng.”
Anh trai của Wang, người đang sống ở Los Angeles, đã kể cho anh về “con đường đi bộ” đến Mỹ. Wang liền vội lên Douyin, trang video ngắn của Trung Quốc và YouTube để tìm hiểu cách thực hiện chuyến đi.
Video về những người di cư Trung Quốc đã hoàn thành hành trình khiến Wang hy vọng rằng sự chăm chỉ có thể mang lại kết quả xứng đáng cho gia đình anh ở Mỹ. Anh biết được rằng trẻ em nhập cư có thể học trường công ở Mỹ miễn phí. Sau đó, Wang đã bán nhà và xe hơi, gom góp tất cả tiền tiết kiệm của gia đình và lên đường.
Theo đuổi hy vọng
Pan Mengen, một chủ tiệm làm tóc 32 tuổi ở thị trấn Tô Châu, tỉnh An Huy, đến Mỹ vào tháng 1/2023 cùng vợ, cô con gái 12 tuổi và cậu con trai 9 tuổi.
“Nền kinh tế tồi tệ, không có khái niệm về dân quyền hay tự do, các con tôi sẽ chẳng có tương lai nếu chúng lớn lên ở Trung Quốc,” Pan nói. “Tôi có thể thấy điều gì đang chờ các con mình trong tương lai; sẽ không có cách nào để chúng vượt lên trên tầng lớp xã hội hiện tại. Chúng tôi phải rời đi.”
Tại Tô Châu, Pan nói rằng mình và vợ điều hành một tiệm làm tóc nổi tiếng với người dân địa phương, kiếm được hơn một triệu nhân dân tệ (138.914 USD) mỗi năm trước đại dịch. Gia đình anh sống một cuộc sống rất thoải mái ở thành phố hạng ba này, nơi chi phí sinh hoạt thấp hơn nhiều so với các thành phố như Bắc Kinh và Thượng Hải. Năm 2018, Pan bắt đầu xem xét lộ trình nhập cư bằng con đường đầu tư, đặc biệt là đến các quốc gia như Mỹ, Canada, Australia, và New Zealand. Nhưng đại dịch đã ập đến trong lúc gia đình anh đang chuẩn bị chuyển đi.
Tiệm của Pan buộc phải đóng cửa và cả gia đình sống bằng tiền tiết kiệm. Anh chứng kiến nhiều người bạn của mình phá sản hoặc buộc phải đóng cửa hàng để cắt giảm chi phí. Dù khách hàng của Pan đã quay trở lại khi Trung Quốc mở cửa trở lại nhưng anh vẫn tỏ ra bi quan.
Chuyến thăm Tô Châu của Nikkei vào tháng 5 phần lớn đã xác nhận những lời của Pan. Tại thành phố nhỏ ở tỉnh phía đông tỉnh An Huy, dấu hiệu suy thoái kinh tế của Trung Quốc hiện rõ ở khắp mọi nơi. Những dãy nhà bê tông dang dở và các thiết bị xây dựng đứng im lìm. Một ga tàu mới được khai trương vào cuối năm 2022, nhưng có rất ít dấu hiệu cho thấy hoạt động kinh doanh đang bùng nổ. Tại một trung tâm mua sắm lớn, đèn đã tắt trong giờ ăn trưa ở một số khu vực không có người thuê.
Vào buổi tối, chợ đêm trở thành điểm thu hút chính của thành phố khi những người bán hàng bắt đầu bày hàng dọc các phố đi bộ. “Đây là khu vực nhộn nhịp nhất của thành phố này, nhưng cứ nhìn sau lưng tôi đi,” một người đàn ông bán ở quầy sushi nói rằng năm nay việc kinh doanh gặp khó khăn và chỉ tay về một cửa hàng trống. “Nơi này đóng cửa đã lâu nhưng biển hiệu vẫn treo vì chưa có người thay thế.”
Gia đình Pan không đủ tiền để nhập cư thông qua các chương trình đầu tư và không thể xin được thị thực. Anh cũng đã tìm hiểu về hành trình đi bộ trên Douyin và YouTube. Anh thừa nhận đây là một hành trình đầy rủi ro, nhưng đoạn video của một blogger Trung Quốc đã khiến anh kinh ngạc.
“Blogger Douyin đó là một chàng trai chỉ có một chân,” Pan nói. “Anh ấy đi bộ qua rừng nhiệt đới bằng nạng, và tôi tự nghĩ, nếu anh ấy có thể làm được, dù rất khó khăn, thì chúng tôi cũng có thể làm được.”
Dù thu nhập của Pan được coi là cao ngay cả ở những thành phố như Bắc Kinh, nhưng anh sợ cuối cùng mình sẽ mất tất cả khi chính trị ngày càng bất ổn và chi tiêu tiêu dùng vẫn yếu ở Trung Quốc.
Việc thiếu mạng lưới an sinh xã hội là nỗi lo lắng của nhiều người nhập cư Trung Quốc mà Nikkei đã phỏng vấn. Cả Pan và Wang đều cho biết họ chưa từng quen ai bị mất việc có thể nhận được trợ cấp thất nghiệp. Hầu hết bạn bè và gia đình của họ không tin vào an sinh xã hội. Những gì họ làm ra là tất cả những gì họ có. Wang nghĩ gia đình anh nên rời đi trong khi họ vẫn còn một số tiền để bắt đầu lại.
Shih nói “Tổng quy mô ngân sách chính thức của Trung Quốc chỉ chiếm một phần nhỏ trong GDP của nước này so với hầu hết các nước phát triển. Nhưng thậm chí so với nhiều nước đang phát triển, ngân sách đó vẫn nhỏ. Với khoản tiền đó, chính phủ Trung Quốc lại đặt ưu tiên cao hơn nhiều cho những thứ khác ngoài phúc lợi xã hội, như an ninh quốc gia và ổn định nội bộ.”
Wang nói rằng nếu Trung Quốc muốn người dân ở lại, họ phải cải cách triệt để hệ thống giáo dục và phúc lợi xã hội để đáp ứng các nhu cầu cơ bản của mọi người.
“Mọi người sống vì hy vọng, họ cần có hy vọng,” Wang nói. “Giáo dục không giải quyết được sự bất bình đẳng, nhưng ít nhất nó có thể đưa mọi người đến một vạch xuất phát bình đẳng hơn; nó mang lại cho mọi người niềm hy vọng.”
Tuy nhiên, theo Shih, chính phủ Trung Quốc có rất ít động lực để khắc phục vấn đề này.
Ông nói “Việc di cư ra nước ngoài là một loại đai an toàn cho chính phủ Trung Quốc. Nếu bạn không thích những gì đang xảy ra ở Trung Quốc, hãy để những người này rời đi, họ không còn là vấn đề đối với chính phủ Trung Quốc nữa.”
Shih giải thích có một số “hậu quả thứ yếu,” chẳng hạn như một số người di cư bắt đầu “hoạt động chính trị” ở nước ngoài. “Nhưng tôi không nghĩ chính phủ Trung Quốc quan tâm quá nhiều đến điều đó,” ông nói. “Đó không phải là mối đe dọa trong nước.”
Đáng để mạo hiểm
Không có biện pháp kích thích hoặc trợ giúp của chính phủ, các công ty ở Trung Quốc thời hậu đại dịch buộc phải cắt giảm chi phí để duy trì hoạt động, đồng nghĩa với việc phải làm nhiều việc hơn nhưng lương ít hơn, thậm chí là sa thải nhân viên. Sau cùng, chính người lao động phải gánh chịu hậu quả và một số công nhân trẻ thà mạo hiểm vào rừng còn hơn.
Michael Yu, 33 tuổi, và Dida Tan, 27 tuổi là một cặp vợ chồng vượt biên vào đầu tháng 4 vừa qua. Yu là thợ cơ khí được một công ty nhà nước ký hợp đồng, còn Tan làm việc tại một công ty thủy sản ở Nam Kinh. Họ rời đi vì lương của họ bị giảm quá nhiều trong năm qua, đến mức họ không đủ khả năng trang trải chi phí sinh hoạt hoặc thanh toán nợ thế chấp.
Tan kể lại “Trước đại dịch, chúng tôi cũng phải làm thêm giờ, nhưng ở mức chấp nhận được. Còn bây giờ, tôi phải làm thêm giờ liên tục, không có thời gian cho bản thân, nhưng lương vẫn giảm, khoảng 70% kể từ tháng 10 năm ngoái.”
Yu và Tan có một người bạn đã đi bộ sang Mỹ và nói với họ rằng cuộc sống ở Los Angeles tốt hơn nhiều. Cặp đôi mong muốn tìm được công việc tốt hơn nhưng hy vọng vun đắp cho gia đình mới là lý do chính khiến họ đến Mỹ
Cặp đôi này đã trả tổng cộng khoảng 50.000 USD cho một “công ty nhập cư” ở Phúc Kiến để đưa họ từ Nam Kinh đến biên giới Mỹ-Mexico. Yu và Tan trước đó đã cố gắng đến Cairo từ Hong Kong rồi tự đến Quito một mình, nhưng họ đã bị các hãng hàng không và nhân viên sân bay chặn lại, vì bất kỳ người Trung Quốc nào cố gắng bay đến Quito đều bị nghi ngờ là dân nhập cư bất hợp pháp. Theo Tan, “công ty nhập cư” của họ biết chuyến bay nào sẽ cho phép hành khách Trung Quốc, và sử dụng thông tin này, họ có thể thực hiện chuyến đi.
Bằng cách sử dụng các nền tảng truyền thông xã hội như Douyin, TikTok, YouTube, và Telegram, những người di cư Trung Quốc đã tạo nên một dòng sông thông tin dọc Nam Mỹ. Những người đi trước cập nhật cho những người đi sau về những việc nên và không nên làm, ai đáng tin cậy và ai không. Thông tin liên hệ của xà đầu, tức những kẻ buôn người, được chia sẻ trong các nhóm tin nhắn.
Theo những người di cư Trung Quốc mà Nikkei Asia phỏng vấn, một khi họ đến Mỹ, các gia đình thường ở một thời gian ngắn tại các trại tạm giam. Nhưng có sự khác biệt đáng kể về thời gian, Yu và Tan được thả chỉ một ngày sau khi đến Mỹ, nhưng mẹ của Wang bị giam hơn một tháng. Các gia đình, phụ nữ, và trẻ em thường được gửi đến các khách sạn do nhà nước tài trợ ở San Diego. Xe buýt của chính phủ chở người di cư từ trại tạm giam đến khách sạn, nơi họ chờ đợi ở sân để ổn định chỗ ở. Những người khác, nhiều người trong số họ là đàn ông độc thân, được đưa đến một trung tâm giao thông, nơi họ có thể bắt xe buýt đến thành phố khác.
Vào một buổi sáng thứ bảy đầy nắng của tháng 4, nhiều người Trung Quốc mới đến đã tụ tập tại một quảng trường nhỏ ở Công viên Monterey, ngoại ô Los Angeles.
Wang, hiện đã ổn định cuộc sống mới, đã tổ chức một sự kiện tình nguyện cho người di cư Trung Quốc. Anh yêu cầu mọi người xếp hàng để nhận thức ăn và đồ uống được quyên góp. Yu và Tan đến để giúp đỡ bạn mình, đồng thời cũng tận hưởng thời tiết ấm áp, và trò chuyện với một phụ nữ Thượng Hải lớn tuổi đang xếp hàng chờ đợi. Trong một tòa nhà văn phòng cũ ở quảng trường, Pan và một đồng nghiệp đang cắt tóc miễn phí, trong lúc một người đàn ông và con trai ngồi trên ghế chờ và đùa giỡn với Pan sau hành trình dài xuyên Nam Mỹ.
Nhiều người có mặt tại đây cho biết họ đã mang đủ tiền tiết kiệm để mua một xe hơi cũ và thuê một căn hộ nhỏ trong vài tháng để tìm kiếm việc làm. Nhiều người cho biết con họ đã bắt đầu học trường công miễn phí như họ mong đợi. Bằng cách sử dụng mạng lưới và tài khoản mạng xã hội của riêng mình, nhiều người trong số những người di cư này đã tìm được việc làm, thường là trong ngành dịch vụ. Trong khi một số người gặp khó khăn, thì những người khác lại phát triển mạnh mẽ.
Pan đã bắt đầu làm việc tại một tiệm làm tóc thuộc sở hữu của người Trung Quốc ở Irvine, một cộng đồng thượng lưu ở Quận Cam, phía nam Disneyland. Sau một năm tìm kiếm khách hàng thông qua bạn bè và mạng xã hội, cùng với kinh nghiệm làm chủ tiệm làm tóc ở Trung Quốc, Pan đã trở thành quản lý. Với thu nhập hàng tháng hiện đã vượt quá 10.000 USD, anh cười thoải mái và nói rằng vợ anh vừa mới sinh một cậu con trai khác.
Gia đình đang ổn định trong lúc chờ ngày ra tòa di trú vào năm 2026.
Pan nói, “Đây là cuộc sống mà tôi luôn mong muốn.”
T.P