Những chuyển dịch cục bộ tại một số khu vực đang có xu hướng từ trạng thái hợp tác sang đối đầu. Sự leo thang quân sự tại châu Âu, sự bất định từ Mỹ và sự thiếu vắng đối thoại thực chất giữa các cường quốc… đó là vấn đề nổi lên trong Đối thoại Shangri-La lần thứ 22.
Đối thoại đã kết thúc hôm 2/6 và để lại dư âm khá căng thẳng. Thay vì những cái bắt tay xiết chặt là những gương mặt đăm chiêu, những cái lắc đầu bí hiểm. Tại phiên khai mạc Đối thoại, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron đã khái quát: Thế giới đang đứng trước nguy cơ bước vào một kỷ nguyên cạnh tranh toàn diện và thiếu kiểm soát nếu các cơ chế đối thoại không được duy trì.
Không thể chần chừ, ông Macron kêu gọi xây dựng một “mối quan hệ đặc biệt mới” giữa Liên minh châu Âu và các quốc gia châu Á tại khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Cũng trong diễn từ của mình, Tổng thống Pháp đã không còn nhấn mạnh đến cuộc chiến Nga-Ukraine đang bế tắc trong đàm phán hòa bình. Ông đặc biệt lưu ý những vấn đề đáng quan ngại, đó là gia tăng căng thẳng trên biển, công nghệ quốc phòng mới (như AI và drone quân sự), cùng với các nguy cơ về phổ biến hạt nhân.
Nguy cơ một cuộc chiến tranh nóng là có thật chứ không phải là “báo động giả”. Tại các phiên thảo luận toàn thể, các lãnh đạo 47 quốc gia đã nêu lên những vấn đề nóng: Tham vọng mới của Mỹ cho an ninh Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương; bảo đảm sự ổn định trong một thế giới cạnh tranh; những thách thức phòng thủ an ninh mạng, dưới biển và ngoài không gian; hợp tác an ninh hàng hải ở châu Á – Thái Bình Dương, đối tác an ninh toàn cầu của Trung Quốc,v.v..
Về sự tranh chấp Biển Đông, các diễn giả không ngần ngại chỉ ra rằng, đây vẫn là điểm nóng nhất trong khu vực. Các vụ va chạm giữa lực lượng hải cảnh Trung Quốc và tàu dân sự Philippines trong quý I/2025 vẫn chưa chấm dứt. Thêm vào đó là các hành động vi phạm pháp luật quốc tế của Trung Quốc. Đó là việc cải tạo và quân sự hóa thêm các thực thể tại Trường Sa thuộc chủ quyền Việt Nam. Từ đầu năm 2025, hình ảnh vệ tinh cho thấy, Trung Quốc tiếp tục mở rộng đường băng, nhà chứa máy bay và hệ thống radar tại đá Chữ Thập, đá Vành Khăn và đá Subi. Đó việc Bắc Kinh ban hành lệnh cấm đánh bắt cá trái phép (áp dụng từ 1/5 đến 16/8/2025).
Trong các phiên thảo luận chủ đề được bàn cãi nhiều nhất là: Cạnh tranh chiến lược Mỹ-Trung và những thách thức an ninh. Mỹ không hề giấu diếm những tham vọng mới về chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương tự do và rộng mở. Còn Bộ trưởng Trung Quốc lại tìm cách vắng mặt tại Đối thoại. Lo ngại về sự đứt gãy kênh đối thoại song phương quân sự có thể dẫn đến nguy cơ xung đột là điều đáng quan tâm.
Có thể nói điều lo lắng mà các đại biểu mang về là: Những chuyển dịch cục bộ tại một số khu vực như những đám mây đen trên bầu trời hòa bình. Xu hướng từ trạng thái hợp tác sang đối đầu; sự leo thang quân sự tại châu Âu, sự bất định từ Mỹ và sự thiếu vắng đối thoại thực chất giữa các cường quốc đặt ra yêu cầu bức thiết đối với ASEAN, phải tìm mọi cách giữ vai trò trung gian trong đối thoại.
Đây là thách thức đáng kể đối với ASEAN và Việt Nam trong việc duy trì cân bằng giữa lợi ích quốc gia với động thái ngoại giao với các cường quốc. Sự hiện diện mạnh mẽ của các cường quốc và sự quan tâm đến khu vực khiến Đông Nam Á tiếp tục giữ vị trí chiến lược trong trục cạnh tranh toàn cầu. Có điều nội bộ ASEAN đang bị chia rẽ, trong khi các sáng kiến an ninh ngoài khối ngày càng lấn át. Căng thẳng biên giới giữa Campuchia và Thái Lan bùng phát sau vụ đụng độ gần Chong Bok, khiến quan hệ hai nước trở nên phức tạp. Vấn đề Biển Đông vẫn là tâm điểm tranh cãi, với việc các nước liên quan tăng cường quân sự hóa trên biển.
Để vượt qua những thách thức này, ASEAN cần tăng cường hơn nữa tinh thần đoàn kết nội bộ. Cần phải xây dựng cơ chế vận hành theo nhóm quốc gia láng giềng với nhau nhằm thúc đẩy hợp tác đa phương và khẳng định vai trò cơ chế quan trọng nhất trong việc định hình cấu trúc an ninh khu vực.
Có vẻ như Việt Nam đã chuẩn bị sẵn sàng. Ba yêu cầu chiến lược đặt ra đối với quốc gia này là: Một, củng cố đoàn kết nội khối ASEAN để bảo vệ vai trò trung tâm, giữ vững lập trường và năng lực tự vệ ở Biển Đông trước các hành vi làm phức tạp thêm tình hình của các thế lực bên ngoài; hai, cân bằng quan hệ với các cường quốc trong khi vẫn duy trì chính sách đối ngoại độc lập, tự chủ; ba, tận dụng các cơ hội hợp tác quốc phòng song phương để tăng cường khả năng phòng thủ mà không bị cuốn vào liên minh quân sự.
Trong khi các cường quốc vẫn xoay quanh những toan tính răn đe và kiềm chế lẫn nhau, thì các quốc gia tầm trung cần nhận thức rõ vị thế vai trò của mình trong việc kiến tạo một trật tự khu vực dựa trên luật lệ, tôn trọng chủ quyền, thúc đẩy đối thoại thực chất.
Trong thế trận chiến lược hiện nay, sức mạnh không còn chỉ nằm ở việc đứng về bên nào, mà là làm sao để giữ được vị thế riêng, bảo vệ chủ quyền, phát triển kinh tế, và đóng góp vào hòa bình khu vực. Thời nay “cá lớn” không dễ nuốt “cá bé”. Việt Nam và các nước tầm trung hoàn toàn có thể chủ động tạo ra “dư địa chiến lược” riêng cho mình, miễn là biết mình ở đâu, muốn gì và phải làm gì để đạt được điều đó.
H.Đ