Trong nửa đầu năm 2025, Biển Đông vẫn là điểm nóng bất ổn bởi lẽ hành động gây hấn của Trung Quốc đạt đến mức báo động mới. Hồi tháng 2/2025, một máy bay của Cục Ngư nghiệp và Nguồn lợi Thủy sản (BFAR) của Philippines đang tuần tra gần Bãi cạn Scarborough đã bị một trực thăng của Hải quân Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (PLAN) chặn lại một cách nguy hiểm khi trực thăng này bay cách máy bay tuần tra BFAR chỉ 3 mét trong một nỗ lực trắng trợn nhằm “trục xuất” máy bay này khỏi nơi mà Trung Quốc ngang nhiên tuyên bố là không phận lãnh thổ của mình.
Cuộc đối đầu trên không này diễn ra sau loạt hành động thù địch trên biển trong năm trước – chẳng hạn như các cuộc tấn công bằng vòi rồng nhằm vào tàu tiếp vận Unaizah May 4 (UM4) hồi tháng 3/2024 trong một nhiệm vụ tiếp tế cho nhóm thủy thủ đồn trú trên tàu chiến BRP Sierra Madre ngoài khơi khu vực gần Bãi Cỏ Mây, hay tấn công vòi rồng, cản phá, chặn đường, đâm va, khiến ít nhất 8 nhân viên Philippines bị thương, 2 xuồng cao su và tàu bảo vệ BRP Cabra bị hư hại hồi tháng 6/2024 cũng tại khu vực này. Những sự cố như vậy nhấn mạnh chiến dịch của Bắc Kinh nhằm khẳng định các yêu sách lãnh thổ rộng lớn của nước này thông qua đe dọa.
Các chiến thuật vùng xám leo thang và các chiến dịch thông tin sai lệch của Trung Quốc đang đẩy Philippines đến điểm giới hạn, khi Bắc Kinh cảnh báo về một “ngã ba đường” trong quan hệ song phương. Vụ việc trên không hồi tháng 2/2025 gần Bãi cạn Scarborough, cùng với sự quấy rối trên biển đang diễn ra – như các cuộc tấn công bằng vòi rồng liên tục vào các tàu đang làm nhiệm vụ tiếp tế của Philippines tại Bãi Cỏ Mây – cho thấy ý đồ ngày càng gia tăng của Trung Quốc nhằm thống trị khu vực. Mỗi hành động khiêu khích không được giải quyết đều làm suy yếu khả năng bảo vệ chủ quyền lãnh thổ của Philippines, đồng thời thử thách quyết tâm của các đồng minh, đặc biệt là Mỹ, quốc gia đã tái khẳng định “cam kết vững chắc” của mình đối với Manila.
Các phản ứng rời rạc của Philippines tiếp tục có lợi cho Trung Quốc, làm xói mòn chủ quyền của Manila với mỗi hành động gây hấn không được kiểm soát. Nếu không có một chiến lược thống nhất, Manila có nguy cơ nhường quyền kiểm soát tình hình – và vùng biển – cho Bắc Kinh. Đã đến lúc Manila phải xây dựng một chiến lược toàn diện để chống lại các hành động gây hấn trên biển của Trung Quốc. Là một đồng minh quan trọng của Philippines và là đối tác trong khu vực, Mỹ đang ở vị thế độc nhất để hỗ trợ Philippines trong nỗ lực ngăn chặn và chống lại hành vi hung hăng, hiếu chiến trên biển của Trung Quốc.
Sắc lệnh hành pháp số 57 của Tổng thống Ferdinand Marcos Jr., được ký vào ngày 31/3/2024, thành lập Hội đồng Hàng hải Quốc gia (National Maritime Council – NMC) để hợp nhất Hải quân Philippines (PN), Lực lượng bảo vệ bờ biển Philippines (PCG) và BFAR. Tuy nhiên, hơn một năm sau, tính đến tháng 5/2025, NMC vẫn chỉ là cái tên khi chưa thực hiện được cam kết của mình. Bất chấp các cuộc họp cấp cao, chẳng hạn như các cuộc đàm phán vào tháng 3/2025 với Nhật Bản để phản đối các hành động đơn phương của Trung Quốc, NMC vẫn chưa đưa ra một khuôn khổ hoạt động cụ thể. Sự hung hăng của Trung Quốc chỉ ngày càng gia tăng, với các cuộc đối đầu trên không như sự cố Bãi cạn Scarborough hồi tháng 2/2025 đã tạo thêm một chiều hướng mới cho mối đe dọa.
Việc NMC không thể thống nhất các cơ quan hàng hải của Manila sau hơn một năm được thành lập, tiếp tục làm suy yếu khả năng bảo vệ vùng biển của Philippines. Mặc dù có kế hoạch đầy tham vọng, nhưng trên thực tế, NMC chỉ đóng vai trò là cơ quan ngôn luận quan liêu, đưa ra các tuyên bố thay vì thực hiện các phản ứng cụ thể, mang tính chiến lược đối với hành vi gây hấn trên biển của Trung Quốc. Mặc dù các thông cáo báo chí của NMC đã tái khẳng định cam kết của Manila trong việc bảo vệ vùng biển của mình, nhưng những tuyên bố này vẫn chưa được chuyển thành hành động; sự quấy rối của Lực lượng hải cảnh và dân quân biển Trung Quốc ngày càng gia tăng, đáng chú ý nhất là các cuộc tấn công bằng vòi rồng liên tục vào các tàu tiếp tế cho Bãi Cỏ Mây.
Biện pháp hiện tại rõ ràng là không hiệu quả – chính phủ Philippines đã trao hàng trăm công hàm phản đối trong gần 10 năm, nhưng không có thay đổi nào đối với hành vi hung hăng của Trung Quốc. Do vậy, Manila cần thực sự đầu tư và quan tâm hơn về đào tạo khả năng tương tác, mua sắm vũ khí và đặc biệt cần có một chiến lược an ninh hàng hải nhất quán nếu muốn bảo vệ các cấu trúc mà nước này đang kiểm soát ở Biển Đông.
Mô hình gây hấn được thực hiện bài bản và có sự phối hợp của Bắc Kinh đã giúp các lực lượng Trung Quốc không vượt qua bất kỳ “lằn ranh đỏ” nào – vốn có thể kích hoạt phản ứng lớn từ Manila và các đồng minh của nước này. Tuy nhiên, phản ứng của Philippines đối với các hành động gây hấn của Trung Quốc lại rời rạc và không hiệu quả. Philippines đã tìm cách tham gia và ngăn chặn các hành động của Hải quân và Hải cảnh Trung Quốc thông qua những gì các quan chức nước này gọi là “sự minh bạch quyết đoán”, trong đó có biện pháp “nêu đích danh và bêu xấu”, để thu hút sự chú ý đến hành động gây hấn. Điều này đã thành công trong việc thu hút sự chú ý và lên án của cộng đồng quốc tế, nhưng không thể kiềm chế hiệu quả các hoạt động gây hấn và theo một số nhà phân tích, thực tế nó đã làm gia tăng tần suất các hoạt động thù địch từ Trung Quốc.
Trong thời gian qua, ba lực lương thực thi pháp luật nói trên của Philippines hoạt động riêng biệt trên biển với mỗi cơ quan hoạt động có cấu trúc chỉ huy riêng và báo cáo với các cơ quan chức năng khác nhau. Thực tiễn phân tán cấu trúc chỉ huy, cũng như phân tán mức độ và phương pháp ứng phó của Manila, đang trao cho Trung Quốc thế thượng phong. Ví dụ, khi các tàu cá Trung Quốc được cho là đã đổ xyanua vào vùng biển xung quanh Bãi cạn Scarborough hồi đầu tháng 2, các quan chức BFAR và PCG đã đưa ra các tuyên bố trái ngược nhau, trong đó hai cơ quan này không thống nhất về việc liệu Bắc Kinh có đứng sau hoạt động trên hay không. Điều này cho phép Trung Quốc kiểm soát diễn giải câu chuyện xung quanh các sự kiện, sử dụng bản chất rời rạc từ phản ứng của Philippines như một cơ hội để phủ nhận sự cố và cho rằng chính quyền Marcos Jr. thậm chí còn ít kiểm soát hơn đối với các cơ quan chính phủ của mình so với người tiền nhiệm của ông, Duterte.
Việc sở hữu các cấu trúc chỉ huy riêng biệt tạo ra những rủi ro đáng kể: Trung Quốc có tiền lệ thao túng các sự cố thành cái cớ để leo thang. Vào tháng 2/2024, Bắc Kinh đã lợi dụng cái cớ là một tàu Trung Quốc bị lật khi bị Lực lượng bảo vệ bờ biển Đài Loan truy đuổi để bắt đầu các hành động hung hăng và khiêu khích xung quanh đảo Kim Môn, bao gồm cả việc lên tàu du lịch Đài Loan để kiểm tra và thiết lập các cuộc tuần tra hàng hải. Tương tự như vậy, Trung Quốc đã mô tả các nhiệm vụ tiếp tế không vũ trang do Philippines thực hiện là nỗ lực chiếm giữ lãnh thổ Trung Quốc để biện minh cho việc sử dụng vũ lực chống lại các tàu này. Với ba cơ quan chỉ huy riêng biệt trong bộ máy an ninh hàng hải của Philippines, mỗi cơ quan có các quy trình hoạt động và quy tắc giao tranh tiêu chuẩn khác nhau, đây chính là cơ hội để Trung Quốc tiếp tục gia tăng các cuộc đối đầu.
Nếu không có một chiến lược an ninh hàng hải toàn diện để đảm bảo các cơ quan của Philippines có thể đưa ra các phản ứng thận trọng và có cân nhắc để ngăn chặn các cuộc tấn công của Trung Quốc trong tương lai, Philippines có nguy cơ khiến tình hình ở Biển Đông vượt khỏi tầm kiểm soát của nước này. Sự leo thang như vậy chính xác là điều Trung Quốc muốn trong trường hợp này, tạo cơ hội cho Trung Quốc biện minh cho bất kỳ hành động hung hăng nào mà nước này lựa chọn. Bộ Quốc phòng Trung Quốc thường thúc giục chính phủ Philippines ngừng “các hành động khiêu khích nguy hiểm và vô ích”, đồng thời cáo buộc Philippines “liên tục” xâm phạm chủ quyền của Trung Quốc.
Như một phần của “Khái niệm phòng thủ quần đảo toàn diện” (Comprehensive Archipelagic Defense Concept), Philippines nên hợp nhất các cơ quan chỉ huy của NP, PCG và BFAR. Điều này sẽ cho phép cải thiện khả năng tương tác, hợp lý hóa các thủ tục ra quyết định và ứng phó, và khả năng tạo ra một chiến lược an ninh hàng hải toàn diện thực sự để chống lại và ngăn chặn các hành động hung hăng của Trung Quốc. PCG và BFAR, với tư cách là lực lượng thực thi pháp luật dân sự, đã hoạt động theo một thỏa thuận tương tự có tên là “Hệ thống giám sát môi trường biển tích hợp” (IMEMS). Một thỏa thuận như vậy, ngoại trừ việc hướng đến Biển Đông, sẽ loại bỏ bản chất rời rạc hiện tại của chiến dịch “minh bạch quyết đoán” của họ, thể hiện mặt trận thống nhất trong công việc của mỗi cơ quan. Việc hợp nhất các cơ quan chỉ huy của ba lực lượng này cũng sẽ cải thiện đáng kể hiệu quả hoạt động; lấy ví dụ từ việc đưa Lực lượng dân quân biển Trung Quốc trong cơ cấu chỉ huy của Hải cảnh và Hải quân Trung Quốc, có thể thấy việc hợp nhất BFAR và PCG sẽ làm tăng khả năng đối phó với các hành động của Trung Quốc.
Việc đặt các đơn vị của PCG, BFAR và PN dưới một cơ quan điều hành có thẩm quyền cũng sẽ cho phép các nỗ lực hiện đại hóa trở nên hiệu quả hơn nhiều. Việc hợp nhất đào tạo nhân sự sẽ tiết kiệm thời gian và nguồn lực trong khi tăng cường khả năng sẵn sàng và hiệu quả chung thông qua việc chuẩn hóa các khái niệm bắt buộc. Các tàu BFAR đã tham gia vào các đợt triển khai luân phiên với PCG xung quanh Bãi cạn Scarborough; cơ quan này càng được sử dụng nhiều trong các nỗ lực thực thi pháp luật chống Trung Quốc thì nó càng cần được hợp nhật vào hệ thống quốc phòng.
Việc triển khai chiến lược an ninh hàng hải toàn diện và tư duy “toàn bộ hạm đội” cũng sẽ làm giảm việc mua sắm tàu và thiết bị dư thừa, giải phóng đầu tư vào năng lực để giải quyết các mối đe dọa do Hải quân Trung Quốc vượt trội về mặt công nghệ và số lượng gây ra. Đầu tư vào việc mua sắm thiết bị bay không người lái (UAV) là một con đường sẽ cực kỳ có lợi cho Hải quân Philippines nói riêng và Lực lượng vũ trang Philippines (AFP) nói chung; khả năng theo dõi các tàu hải cảnh và dân quân biển Trung Quốc “tắt hệ thống nhận dạng từ động” (AIS-dark) ở vùng biển tranh chấp và truyền thông tin đó cho cả ba cơ quan, sẽ cải thiện đáng kể năng lực của Philippines trong việc đối đầu với các hành động của Trung Quốc trong khu vực. Việc Mỹ gần đây bán 8 chiếc UAV MQ-9B Sky Guardian cho Đài Loan có thể đóng vai trò là hình mẫu cho hoạt động mua sắm tương tự, cung cấp khả năng vệ tinh thời gian thực và khả năng tầm soát vượt đường chân trời cho Hải quân Philippines trên biển.
Philippines cũng đang tăng cường hợp tác quốc phòng với các đối tác khu vực để chống lại sự gây hấn của Trung Quốc. Vào tháng 3/2025, các quan chức Philippines và Nhật Bản đã gặp nhau để thảo luận về hợp tác song phương “chống lại các nỗ lực đơn phương của Trung Quốc và các quốc gia khác nhằm thay đổi trật tự quốc tế”. Quan hệ đối tác này, cùng với liên minh lâu đời của Philippines với Mỹ theo Hiệp ước phòng thủ chung (MDT), mang đến cho Manila một khuôn khổ liên minh đa phương để chống lại áp lực của Bắc Kinh. Tuy nhiên, nếu không có sự điều phối tốt trong nội bộ giữa các cơ quan hàng hải của mình, Philippines sẽ khó tận dụng hiệu quả tối đa các liên minh này để ngăn chặn các chiến thuật vùng xám của Trung Quốc.
Philippines phải đối mặt với sự gây hấn trên biển ngày càng leo thang từ Trung Quốc mà các phản ứng rời rạc hiện tại đã không ngăn chặn được. Việc hợp nhất các cơ quan chỉ huy của 3 lực lượng thực thi pháp luật trên biển nói trên thành một bộ máy hàng hải thống nhất là rất quan trọng. Nó sẽ cho phép các chiến lược phối hợp, ra quyết định hợp lý, tăng cường năng lực hoạt động và hiện đại hóa nhanh hơn để chống lại các chiến thuật vùng xám và các chiến dịch thông tin sai lệch của Trung Quốc ở Biển Đông. Việc xây dựng cách tiếp cận toàn diện này sẽ chứng minh quyết tâm của Manila trong việc bảo vệ chủ quyền của mình, tạo ra mối đe dọa răn đe cần thiết để buộc Bắc Kinh kiềm chế hành vi phi pháp của nước này ở Biển Đông.