“Bóng ma” của 2012, trong trường hợp này, hàm ý nhắc lại việc Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN 2012 đã không thể ra nổi tuyên bố chung lần đầu tiên trong lịch sử vì bất đồng về vấn đề Biển Đông
Ngày 24/7/2025, Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim tiết lộ rằng Campuchia và Thái Lan đã đồng ý cân nhắc ngừng bắn, sau nhiều ngày giao tranh dữ dội dọc biên giới hai nước. Đây là một động thái tích cực bước đầu, nhưng không che giấu được thực tế rằng ASEAN – dù luôn tự hào với khẩu hiệu “một cộng đồng, một vận mệnh” – đang đối diện với một thử thách nghiêm trọng cho khả năng tự xử lý khủng hoảng.
Căng thẳng giữa Campuchia và Thái Lan không phải mới. Hai nước từng va chạm quân sự nhiều lần, đặc biệt quanh khu vực đền Preah Vihear – một di sản văn hóa thế giới nhưng cũng là điểm nóng tranh chấp chủ quyền kéo dài suốt nhiều thập kỷ. Cuộc xung đột hiện nay được cho là bắt đầu từ những cáo buộc qua lại: Campuchia tố Thái Lan vi phạm khu vực kiểm soát gần Prasat Ta Muen Thom và các vị trí biên giới lân cận, trong khi Thái Lan cáo buộc phía Campuchia đưa vũ trang vào khu vực tranh chấp. Giao tranh đã lan rộng tới nhiều điểm dọc biên giới như Chong An Ma, Khao Phra Viharn và Chong Chom, gây thiệt hại cả nhân mạng và cơ sở hạ tầng.
Trong bối cảnh đó, vai trò của ASEAN – mà đại diện là Chủ tịch luân phiên năm 2025, chính là Malaysia – trở nên đặc biệt nhạy cảm. Là một quốc gia không liên quan trực tiếp đến tranh chấp nhưng có quan hệ chặt chẽ với cả Campuchia và Thái Lan, Malaysia bị đẩy vào vị thế “trọng tài bất đắc dĩ”. Lời kêu gọi kiềm chế, tránh leo thang, cùng nỗ lực đứng ra làm trung gian hòa giải, dù đúng chức năng, nhưng chưa đủ thuyết phục rằng ASEAN có khả năng tự giải quyết mâu thuẫn nội khối một cách thực chất.
Điều đáng lo ngại là “tiền lệ 2012” vẫn còn đó – khi Campuchia, với tư cách Chủ tịch ASEAN năm ấy, đã bị xem là thiên vị Trung Quốc và không cho phép đưa vấn đề Biển Đông vào tuyên bố chung, khiến hội nghị kết thúc trong chia rẽ chưa từng có. Nay, khi Campuchia là một bên tham chiến, nhiều người lo ngại ASEAN sẽ rơi vào trạng thái tê liệt tương tự nếu không có những cơ chế ứng phó mạnh mẽ hơn.
Nghịch lý ASEAN nằm ở chỗ: khối này tự hào là hình mẫu hợp tác khu vực, nhưng lại thiếu các công cụ cưỡng chế hay ràng buộc trách nhiệm giữa các thành viên. “Nguyên tắc đồng thuận” vốn là nền tảng của ASEAN, nhưng cũng là giới hạn của nó trong những tình huống cần phản ứng nhanh và rõ ràng. Một thành viên bị xâm phạm chủ quyền – hoặc cáo buộc như vậy – không thể trông chờ sự lên tiếng mạnh mẽ từ khối, vì các thành viên khác thường né tránh việc “chọn phe”.
Khủng hoảng Campuchia–Thái Lan năm 2025 vì thế không chỉ là một vụ đụng độ biên giới. Nó là phép thử lớn cho toàn bộ mô hình vận hành của ASEAN: liệu khối có đủ khả năng ngăn chặn xung đột giữa các thành viên, trong khi luôn né tránh ràng buộc pháp lý và duy trì sự mềm dẻo ngoại giao? Liệu vai trò trung gian của Chủ tịch ASEAN có thể đủ tin cậy và trung lập trong mắt các bên, khi mà chính lịch sử nội khối đã để lại nhiều vết rạn?
Ở góc độ tích cực, những nỗ lực hòa giải ban đầu – như cuộc gặp cấp cao không chính thức giữa ngoại trưởng ba nước Malaysia, Campuchia và Thái Lan – cho thấy ASEAN vẫn có kênh kết nối nội khối. Nhưng để vượt qua cái bóng của 2012, khối này cần hơn thế: một tuyên bố chung rõ ràng, một cơ chế giám sát ngừng bắn, hay ít nhất là một kế hoạch hành động minh bạch nhằm khôi phục niềm tin lẫn nhau.
Khi các cường quốc ngoài khu vực như Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản đều theo dõi sát sao diễn biến này, ASEAN càng phải chứng minh rằng họ không chỉ là diễn viên phụ trong chính khu vực của mình. Bởi nếu không thể giải quyết một cuộc khủng hoảng nội khối, ASEAN sẽ rất khó thuyết phục cộng đồng quốc tế rằng họ có vai trò trung tâm trong cấu trúc an ninh khu vực rộng lớn hơn.
Như vậy, “bóng ma” của 2012 – với hình ảnh một ASEAN chia rẽ, bị chi phối và bất lực trước khủng hoảng – không phải chỉ là chuyện cũ. Nó là nguy cơ tái hiện ngay lúc này, nếu ASEAN không có bước đi quyết đoán hơn, và nếu các thành viên tiếp tục đặt lợi ích đơn lẻ lên trên lợi ích cộng đồng.
T.V