Chiến thuật “vùng xám” của Trung Quốc thực hiện ở Biển Đông đã làm đau đầu không chỉ các nước trong khu vực mà còn bao gồm cả các nước ở trên thế giới đặc biệt là Mỹ. Chiến thuật này đã thách thức sự an ninh, an toàn tự do hàng hải, hàng không và thương mại không bị cản trở ở vùng biển này.
Vì vậy, Mỹ đã triển khai nhiều biện pháp cả trên thực địa, kinh tế hay biện pháp chính trị – ngoại giao – pháp lý để làm vô hiệu hóa chiến thuật này của Trung Quốc. Mục tiêu của Mỹ trong đối phó chiến thuật vùng xám của Trung Quốc là khác nhau trong từng vụ việc cụ thể, tuy nhiên, các mục tiêu chung bao gồm: ngăn chặn Trung Quốc không làm thay đổi nguyên trạng ở Biển Đông, ngăn Trung Quốc không củng cố kiểm soát thông qua các hoạt động xây dựng và quân sự hoá ở Biển Đông; tái khẳng định cam kết an ninh của Mỹ đối với khu vực, đặc biệt là Philippines; tập hợp lực lượng sau mỗi hoạt động của Trung Quốc.
Trên thực địa, Mỹ duy trì sự hiện diện mạnh mẽ Hạm đội Thái Bình Dương ở khu vực Biển Đông với các hoạt động như huấn luyện, tập trận với đồng minh và đối tác đến các hoạt động thăm cảng, hoạt động tự do hàng hải và các hoạt động thường xuyên khác. Các hoạt động này là trọng tâm trong nỗ lực của Mỹ nhằm làm giảm căng thẳng hay các hoạt động cưỡng chế ở khu vực, duy trì tự do hàng hải và quyền tiếp cận của Mỹ đối với khu vực, thúc đẩy giải quyết tranh chấp bằng các biện pháp hoà bình, tuân thủ trật tự trên biển dựa trên luật lệ và tăng cường quan hệ với đồng minh, đối tác. Các hoạt động trên thực địa tiêu biểu mà Mỹ tiến hành bao gồm: (i) FONOPs; (ii) Đưa tàu chiến tháp tùng các tàu thu thập thông tin và tàu khảo sát; (iii) tập trận chung với các nước đồng minh đối tác trong khu vực.
(i) FONOPs là một trong những hoạt động thuộc chương trình tự do hàng hải (Freedom of Navigation program) do Bộ Quốc phòng Mỹ phối hợp với Bộ Ngoại giao Mỹ triển khai từ năm 1979 nhằm mục đích thách thức các yêu sách biển quá mức nhằm thực thi quyền tự do hàng hải và hàng không trên thế giới.[1] Yêu sách biển quá mức ở đây không chỉ được hiểu là các yêu sách biển không phù hợp với luật pháp quốc tế, mà hàm ý rộng hơn bao gồm nỗ lực của quốc gia ven biển để hạn chế các quyền và tự do hàng hải và hàng không và việc sử dụng biển hợp pháp của các quốc gia khác thông qua luật, quy định và các tuyên bố khác không phù hợp với luật quốc tế như được phản ánh trong UNCLOS. Bộ Ngoại giao Mỹ sẽ làm nhiệm vụ phản đối các yêu sách biển quá mức, kêu gọi tuân thủ luật pháp quốc tế, và Bộ Quốc phòng thực hiện quyền và tự do hàng hải biển thông qua việc tiến hành các hoạt động trên thực địa nhằm thách thức các yêu sách biển quá mức đó. Các hoạt động này do lực lượng hải quân và không quân Mỹ thực hiện, và mục đích, hoạt động cụ thể của mỗi một chiến dịch do đặc điểm cụ thể của từng yêu sách biển quá mức mà Mỹ muốn phản đối. Thông qua các hoạt động này, Mỹ muốn truyền tải thông điệp rằng Mỹ không chấp nhận các yêu sách biển quá mức của các quốc gia khác, và do vậy ngăn chặn việc các yêu sách đó được thừa nhận theo luật quốc tế. Hàng năm Bộ Quốc phòng Mỹ đều có báo cáo về các hoạt động này, bao hàm các thông tin như khu vực hoạt động, tàu/máy bay thực hiện hoạt động, mục đích của các hoạt động đó là gì. Chẳng hạn, trong năm 2014, Mỹ đã thách thức 35 yêu sách biển quá mức trên thế giới, trong đó có 19 yêu sách ở khu vực thuộc phạm vi hoạt động của Hạm đội Thái Bình Dương Mỹ. Từ 01/10/2022 đến 30/9/2023, Mỹ tiến hành thách thức 29 yêu sách biển quá mức của 17 quốc gia, trong đó có 6 yêu sách biển của Trung Quốc và Việt Nam ở Biển Đông.
Đối với Biển Đông, các nhóm yêu sách biển quá mức của Trung Quốc mà các hoạt động FONOPS nhắm đến có thể được chia thành 03 loại cụ thể như trình bày dưới đây, và mỗi hoạt động của Mỹ có thể thách thức 01 hoặc nhiều yêu sách quá mức cùng lúc.
Thứ nhất, thách thức quy định của Trung Quốc không tuân thủ quy định của UNCLOS về quyền qua lại vô hại khi yêu cầu xin phép trước khi đi qua lãnh hải của quốc gia đó. Chẳng hạn như hoạt động FONOPs ngày 27/10/2015 khi tàu USS Lassen đi qua khu vực 12 hải lý của 5 cấu trúc ở quần đảo Trường Sa bao gồm Subi Reef, Northeast Cay, Southwest Cay, South Reef, và Sandy Cay – là đối tượng tranh chấp chủ quyền của 5 bên Trung Quốc, Đài Loan, Việt Nam và Philippines. Hoạt động này nhằm thách thức quy định của Trung Quốc, Đài Loan yêu cầu phải xin phép trước khi đi qua lãnh hải của các cấu trúc này. Mỹ không tuân thủ các quy định này.[2]
Thứ hai, thách thức các yêu sách về đường cơ sở thẳng quá mức. Ngày 21/10/2016, tàu USS Decatur hoạt động tự do hàng hải đi qua đường cơ sở thẳng mà Trung Quốc vẽ quanh quần đảo Hoàng Sa, dừng chờ và diễn tập trong khu vực. Tàu USS Decatur không đi vào khu vực 12 hải lý của bất kỳ cấu trúc nào mà chỉ đi qua khu vực giữa ranh giới lãnh hải 12 hải lý và đường cơ sở thẳng của Trung Quốc. Như vậy, tàu USS Decatur đã đi vào khu vực được coi là nội thuỷ của Trung Quốc nếu đường cơ sở thẳng là hợp pháp, nhưng thực tế lại bất hợp pháp. Ngày 24/3/2023, tàu USS Milius (DDG 69) cũng hoạt động tự do hàng hải gần quần đảo Hoàng Sa nhằm thách thức yêu sách của Trung Quốc về dường cơ sở thẳng quanh đảo Hoàng Sa và đồng thời thách thức cả quy định của Trung Quốc, Đài Loan và Việt Nam về yêu cầu thông báo/xin phép trước khi thực hiện quyền qua lại vô hại trong lãnh hải.[3] Ngày 10/5/2023, tàu USS Halsey (DDG 97) cũng tiến hành hoạt động với khu vực tương tự với mục đích tương tự.
Thứ ba, thách thức sự tồn tại của vùng lãnh hải bất hợp pháp. Ngày 24/10/2017, tàu USS Dewey đi qua khu vực 12 hải lý của Bãi Vành Khăn ở quần đảo Trường Sa, do Trung Quốc chiếm đóng và là đối tượng tranh chấp giữa Trung Quốc với Philippines và Việt Nam. Theo Phán quyết Toà Trọng tài về Biển Đông 2016, Bãi Vành Khăn được coi là bãi cạn nửa chìm nửa nổi và do đó có quyền có lãnh hải riêng. Tàu USS Dewey di chuyển trong phạm vi 12 hải lý của Bãi Vành Khăn theo hình zigzag và diễn tập “cứu nạn người rơi xuống biển”. Việc di chuyển theo dạng zigzag và tiến hành diễn tập cho thấy Mỹ không phải đang thực hiện quyền qua lại vô hại, mà chỉ nhằm thách thức sự tồn tại của vùng lãnh hải bất hợp pháp xung quanh Bãi Vành Khăn. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý là Trung Quốc, Đài Loan, Philippines hay Việt Nam đều chưa chính thức công bố yêu sách lãnh hải quanh Bãi Vành Khăn. Vậy, liệu có thực sự tồn tại một yêu sách biển quá mức để Mỹ thách thức hay không? Bộ Quốc phòng Mỹ không giải thích rõ cơ sở pháp lý cho hoạt động này, do vậy, mục đích của hoạt động này vẫn chưa thực sự rõ ràng. Ngày 10/4/2023, tàu USS Milius (DDG 69) cũng tiến hành hoạt động ở khu vực tương tự, và lần này, Bộ Quốc phòng Mỹ khẳng định tàu USS Milius chứng minh rằng Bãi Vành Khăn, là bãi cạn nửa chìm nửa nổi theo tình trạng tự nhiên của mình và không có quyền có lãnh hải theo luật quốc tế.
Ngoài ra, một số Báo cáo của Bộ Quốc phòng Mỹ về hoạt động FONOPs, gần đây là năm 2023 có đề cập đến việc hoạt động FONOPs còn nhằm thách thức yêu sách quyền lịch sử của Trung Quốc ở Biển Đông (thực hiện cùng các đồng minh, đối tác khác) hay thách thức quy định của quốc gia ven biển về việc yêu cầu phải có sự chấp thuận trước đối với hoạt động khảo sát quân sự trong vùng Đặc quyền kinh tế của quốc gia này. Tuy nhiên, thông cáo báo chí về từng hoạt động FONOPs của Hạm đội Thái Bình Dương trong năm 2023 không hề nêu rõ phục vụ các mục đích này.
(ii) Huy động tàu chiến tháp tùng các tàu trinh sát và tàu khảo sát: nhằm thách thức quy định của quốc gia ven biển về việc yêu cầu phải có sự chấp thuận trước đối với hoạt động khảo sát quân sự trong vùng Đặc quyền kinh tế của các quốc gia trong khu vực, Mỹ thường xuyên huy động tàu chiến tháp tùng các tàu trinh sát và tàu khảo sát ở Biển Đông. Điển hình đó là vụ việc USNS Impeccable năm 2009, khi tàu Impeccable đang hoạt động ở khu vực biển cả ở phía Nam đảo Hải Nam thì 05 tàu hải quân, hải cảnh và tàu cá Trung Quốc bao vây tàu Impeccable. Tàu Mỹ buộc phải tìm cách chạy thoát khi tàu cá dân sự Trung Quốc đang nỗ lực can thiệp với các thiết bị sóng âm thanh, thả chướng ngại vật và dừng ngay trước mũi tàu trong khi các tàu công vụ Trung Quốc canh chừng ở vòng ngoài. Tàu Impeccable cuối cùng cũng chạy thoát khỏi vòng vây ra khỏi khu vực này. Trung Quốc quyết định không làm leo thang tình hình khi tàu khu trục Hải quân Mỹ hộ tống tàu Impeccable quay trở lại khu vực để tiếp tục hoạt động và đe doạ sẽ tiếp tục huy động các tàu hộ tống vũ trang thường xuyên đến khu vực này; truyền thông Trung Quốc đã kêu gọi các bên kết thúc vụ việc căng thẳng. Mặc dù cả Mỹ và Trung Quốc được cho là đã đạt được thoả thuận không chính thức về việc ngăn chặn các vụ việc tương lai, việc Trung Quốc quấy rối hoạt động của các tàu tình báo Mỹ vẫn tiếp tục trong các tháng sau đó.
Có thể thấy, hành động của Trung Quốc cho thấy sự phối hợp chặt chẽ nhịp nhàng giữa Hải quân, các lực lượng thực thi pháp luật và tàu cá dân sự Trung Quốc trong phạm vi khu vực Trung Quốc có yêu sách. Mặc dù Hải quân và các lực lượng thực thi pháp luật cũng tham gia vào hoạt động cản phá tàu Mỹ, các tàu cá dân sự hoạt động như lực lượng dân quân biển chịu trách nhiệm chính đối với các hành vi quấy nhiễu nghiêm trọng nhất. Các tàu công vụ Trung Quốc chỉ bao vây ở vòng ngoài. Mô hình phối hợp hoạt động này giữa các lực lượng của Trung Quốc cũng được áp dụng tương tự trong các vụ việc Trung Quốc ngăn cản tàu Mỹ qua lại tự do gần đá Subi tháng 10/2015, vụ việc Scarborough Shoal với Philippines năm 2012 hay vụ HD-981 với Việt Nam 2014.
Vụ việc Impeccable 2009 cũng cho thấy việc Trung Quốc đã không leo thang căng thẳng sau khi Mỹ cho thấy sẵn sàng điều động các lực lượng hải quân hộ tống tàu tình báo, có thể thường xuyên hơn đến khu vực này. Trên thực tế, tàu và máy bay Trung Quốc vẫn thỉnh thoảng quấy rối tàu khảo sát đại dương Mỹ hoạt động gần bờ biển Trung Quốc. Trong bối cảnh lợi ích lâu dài của Mỹ trong việc thực hiện các hoạt động khảo sát ở vùng biển quốc tế và cam kết rõ ràng của Trung Quốc trong việc hạn chế các hoạt động đó, các vụ việc căng thẳng có thể vẫn phát sinh trong quan hệ giữa hai nước. Tuy nhiên, quan sát cách phản ứng giữa hai bên trong các vụ việc cho thấy xung đột căng thẳng dường như khó xảy ra trừ khi Trung Quốc quyết định cứng rắn hơn đối với các hoạt động khảo sát gần bờ biển nước này.
(iii) Mỹ cũng thực hiện hàng loạt các hoạt động chung diễn tập với các đồng minh đối tác với hình thức đa dạng, quy mô ngày càng rộng lớn và độ phức tạp ngày càng tăng. Ở khu vực, Mỹ tổ chức nhiều cuộc tập trận với Philippines nhất, trong đó có hoạt động tập trận chung thường niên Balikatan. Balikatan là hoạt động tập trận thường niên giữa Lực lượng Vũ trang Philippines và quân đội Mỹ được thiết kế nhằm tăng cường khả năng tác chiến song phương, năng lực, niềm tin và hợp tác giữa hai bên được vun đắp xong hàng thập kỷ qua. Hoạt động gần đây nhất là hoạt động tập trận lần thứ 39 diễn ra từ 22/4 – 10/5/2024 với sự tham gia của khoảng 16,000 binh lĩnh Mỹ và Philippines, với binh lính Úc và Pháp tham dự với vai trò quan sát viên.
Với Indonesia, sau cuộc tập trận SeaSurvex được tiến hành ở đảo Batam gần vùng biển Natuna từ ngày 6 – 10/4/2015 với sự tham gia của 4 máy bay Indonesia và phi cơ do thám biển Orion của Mỹ, phát ngôn viên hải quân Indonesia khẳng định nước này muốn tập trận thường xuyên với Mỹ trong vùng biển Natuna phía nam Biển Đông. Với Malaysia, Mỹ cũng bắt đầu hoạt động diễn tập chính thức với Malaysia từ năm 2015 và năm 2014, lực lượng thuỷ quân lục chiến hai nước đã tham gia diễn tập ở Đông Sabah. Từ năm 2016, Việt Nam cũng tham gia vào các hoạt động diễn tập đa phương do Mỹ dẫn dắt như Sáng kiến Thực thi pháp luật trên biển Đông Nam Á, Tập trận trên biển ASEAN – Mỹ hay RIMPAC. RIMPAC là hoạt động tập trận đáng chú ý vì đây là tập trận quân sự lớn nhất thế giới được tổ chức 2 năm 1 lần từ năm 1971 với sự tham gia của 29 quốc gia do Mỹ dẫn đầu nhằm tăng cường khả năng tác chiến của các lực lượng tham gia RIMPAC. RIMPAC 2024 được tổ chức từ 27/6 đến 01/8/2024 ở khu vực quần đảo Haiwaii của Mỹ. Năm 2014, Trung Quốc lần đầu tiên tham gia RIMPAC mặc dù ở mức độ rất hạn chế.
Có thể thấy, các biện pháp trên thực địa của Mỹ dùng để đối phó với chiến thuật vùng xám của Trung Quốc trên thực địa chưa thực sự giải quyết triệt để được nguồn gốc vấn đề nhưng cũng đã giúp hạn chế được phần nào những yêu sách lãnh thổ trái luật pháp quốc tế của Trung Quốc cũng như hạn chế Trung Quốc thực hiện những hành động làm leo thang căng thẳng tại khu vực này. Những biện này của Mỹ cũng cho thấy pháp luật nhất là UNCLOS 1982 vẫn được thực thi tại khu vực Biển Đông nhộn nhịp này./.
[1] US Department of Defense, Freedom of Navigation (FON) Program (February 28, 2017) tại https://policy.defense.gov/Portals/11/DoD%20FON%20Program%20Summary%2016.pdf?ver=2017-03-03-141350-380
[2] Mỹ cũng nhằm mục đích thách thức quy định của Việt Nam yêu cầu tàu phải thông báo trước khi thực hiện quyền qua lại vô hại qua lãnh hải Việt Nam.
[3] 7th Fleet Destroyer conducts Freedom of Navigation Operation in South China Sea, tại https://www.c7f.navy.mil/Media/News/Display/Article/3339703/7th-fleet-destroyer-conducts-freedom-of-navigation-operation-in-south-china-sea/