Việc Thủ tướng Thái Lan Anutin Charnvirakul tuyên bố sẽ tổ chức trưng cầu dân ý về việc có nên hủy bỏ hai bản ghi nhớ (MOU) liên quan đến phân định biên giới và vùng biển chồng lấn với Campuchia hay không, là một bước ngoặt đầy rủi ro – theo giới quan sát.
Quyết định này được đưa ra sau hàng loạt va chạm vũ trang dọc đường biên giới hồi tháng 9, khiến dư luận lo ngại căng thẳng giữa hai nước khó có thể hạ nhiệt trong ngắn hạn.
Hai bản MOU vốn là cơ sở pháp lý tối thiểu để hai bên duy trì đối thoại về phân giới cắm mốc và hợp tác khai thác tài nguyên vùng biển chồng lấn. Việc đưa chúng ra trưng cầu dân ý, theo lời ông Anutin, là để “giúp người dân Thái Lan trực tiếp tham gia quyết định tương lai quốc gia”. Ông nói rõ: “Để tránh những xung đột tiếp diễn, Hạ viện đã thành lập một ủy ban nghiên cứu vấn đề này, trong khi chính sách của chính phủ sẽ là đề xuất tổ chức một cuộc trưng cầu dân ý về vấn đề đó.” Đây là một cách tiếp cận mang màu sắc dân chủ trực tiếp, song cũng tiềm ẩn nguy cơ chính trị hóa một hồ sơ vốn dĩ nhạy cảm và phức tạp.
Campuchia tất nhiên không thể thờ ơ. Phnom Penh đã phản ứng dè dặt, nhấn mạnh rằng mọi cam kết song phương đều được ký kết trên tinh thần tôn trọng luật pháp quốc tế, và cảnh báo việc đơn phương hủy bỏ sẽ phá vỡ nền tảng đối thoại đã mất nhiều năm xây dựng. Còn giới quan sát khu vực và quốc tế thì cho rằng nếu Thái Lan rút khỏi các MOU, tiến trình phân định biên giới sẽ quay lại điểm xuất phát, đồng thời làm gia tăng nguy cơ tái diễn đụng độ vũ trang ở những điểm nóng như khu vực đền Preah Vihear hay vùng biển giàu tài nguyên ở vịnh Thái Lan.
Đáng chú ý, quyết định tổ chức trưng cầu được đưa ra chỉ ít ngày sau một cuộc tham vấn ngoại giao không chính thức do Malaysia – với vai trò Chủ tịch ASEAN 2025 – tổ chức tại Kuala Lumpur giữa tháng 9. Cuộc gặp có sự tham gia của đại diện các nước ASEAN nhằm tìm giải pháp hạ nhiệt căng thẳng Thái – Cam. Khi đó, nhiều ý kiến cho rằng ASEAN có thể đóng vai trò trung gian để hỗ trợ hai bên nối lại đối thoại. Thế nhưng, thông báo của Bangkok đã khiến bức tranh trở nên phức tạp hơn: thay vì hướng đến một cơ chế chung khu vực, Thái Lan chọn cách đẩy vấn đề ra trước công chúng trong nước – điều đó vô hình trung biến tranh chấp song phương thành lá bài chính trị nội bộ.
Từ góc độ chính trị trong nước, đây là bước đi cho thấy chính quyền Anutin muốn tranh thủ sự ủng hộ của dư luận vốn đang ngày càng hoài nghi về lợi ích mà các MOU mang lại. Những tiếng nói chỉ trích cho rằng các văn kiện này trói buộc Thái Lan vào các thỏa thuận bất lợi, đặc biệt trong khai thác dầu khí ngoài khơi. Bằng cách trưng cầu dân ý, ông Anutin vừa thể hiện hình ảnh “thủ tướng lắng nghe dân”, vừa đẩy trách nhiệm cuối cùng sang phía cử tri.
Đối với Campuchia, lựa chọn này tạo ra thế tiến thoái lưỡng nan. Nếu phản ứng quá gay gắt, Phnom Penh có thể bị xem là can thiệp vào công việc nội bộ Thái Lan. Nhưng nếu im lặng, họ sẽ đứng trước nguy cơ mất đi khuôn khổ pháp lý duy nhất giúp duy trì đàm phán. Chính vì vậy, phản ứng thận trọng, kêu gọi “tôn trọng thỏa thuận hiện có” cho thấy Campuchia chưa muốn làm tình hình leo thang ngay lập tức, song vẫn để ngỏ khả năng tìm đến các cơ chế quốc tế như Tòa án Công lý quốc tế (ICJ) hoặc trọng tài quốc tế nếu Thái Lan đơn phương rút khỏi MOU.
Trong bối cảnh này, cộng đồng quốc tế, đặc biệt là các đối tác quan tâm đến diễn biến khu vực như Mỹ, Trung Quốc hay EU, chắc chắn sẽ theo dõi sát sao. Họ mong muốn một Đông Nam Á ổn định để bảo đảm lợi ích chiến lược và thương mại. Tuy nhiên, không dễ để bên ngoài can thiệp trực tiếp, bởi đây là vấn đề chủ quyền nhạy cảm. Nhiều khả năng, các phản ứng quốc tế sẽ dừng ở mức kêu gọi kiềm chế, ủng hộ đối thoại và khuyến khích ASEAN phát huy vai trò trung gian.
Nếu nhìn rộng hơn, việc Thái Lan đưa biên giới lên bàn trưng cầu còn đặt ra câu hỏi về năng lực của ASEAN trong việc xử lý tranh chấp nội khối. Khi Malaysia chủ trì tham vấn tại Kuala Lumpur, kỳ vọng về một cơ chế trung gian khu vực vẫn còn. Nhưng với động thái mới, tiến trình này có nguy cơ bị gạt sang bên lề. Nếu Thái Lan chính thức rút khỏi các MOU, ASEAN sẽ đứng trước một thử thách lớn: hoặc chấp nhận để tranh chấp tiếp tục âm ỉ, hoặc phải chủ động can thiệp sâu hơn – điều vốn không dễ dàng trong nguyên tắc “không can thiệp công việc nội bộ”.
Cuộc trưng cầu dân ý sắp tới, do đó, không chỉ là sự kiện chính trị của Thái Lan, mà còn là phép thử cho cả khu vực. Nó sẽ cho thấy ranh giới mong manh giữa dân chủ trực tiếp và ngoại giao khôn khéo, giữa lợi ích chính trị nội bộ và cam kết ổn định khu vực. Một quyết định dựa trên lá phiếu có thể hợp pháp về thủ tục, nhưng nếu không được tính toán thấu đáo, nó có thể khơi lại vòng xoáy bất ổn đã từng gây ra nhiều đổ máu ở dải đất biên giới Thái – Cam.
Điều cần thiết lúc này là cả hai bên phải nhận thức rằng, dù trưng cầu dân ý có kết quả thế nào, con đường duy nhất để giải quyết tranh chấp lâu dài vẫn phải là đối thoại và hợp tác.
T.V