Ngày 09/9/2025, Quốc vụ viện Trung Quốc nhất trí với đề xuất của Bộ Tài nguyên thiên nhiên nước này về việc thành lập Khu Bảo tồn Thiên nhiên Quốc gia Đảo Hoàng Nham (Bãi cạn Scarborough). Điều này làm dấy lên nhiều lo ngại với cộng đồng quốc tế bởi hành động này sẽ dẫn đến nguy cơ căng thẳng sẽ gia tăng ở mức cao hơn trong quan hệ giữa Trung Quốc và Philippines trong vấn đề Biển Đông vốn đã rất phức tạp trong thời gian gần đây.
Bãi cạn Scarborough được tạo thành từ một chuỗi rạn san hô và đá có hình tam giác với chu vi 55 km và tổng diện tích (gồm cả vùng đầm phá) khoảng 150 km². Đầm phá nông có diện tích 130 km² và độ sâu 15 m. Bãi cạn nhô lên từ đồng bằng biển thẳm sâu 3.500 m. Một vài hòn đá, trong đó có đá mà Trung Quốc gọi là Nam nham, cao từ 0,5 đến 3 m; nhiều rạn đá ngầm chìm dưới nước khi thủy triều lên. Gần cửa vào của đầm phá có một phế tích của tháp sắt cao 8,3 m do Hải quân Philippines dựng lên vào năm 1965.
Về vị trí địa lý, Bãi cạn Scarborough nằm cách Hải Nam của Trung Quốc khoảng 530 hải lý; nằm giữa bãi Macclesfield (Trung Quốc gọi là Trung Sa) và đảo Luzon của Philippines ở Biển Đông, cách Vịnh Subic 123 hải lý (198 km) và đảo Luzon 137 hải lý (220 km) về phía Tây, nằm hoàn toàn trong vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa 200 hải lý của Philippines. Theo Phán quyết của Tòa trọng tài Vụ kiện Biển Đông năm 2016 giữa Philippines và Trung Quốc, Bãi Scarborough được xác định là cấu trúc nổi và không có vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa riêng (tức là chỉ có 12 hải lý lãnh hải) và ngư dân từ Philippines, cũng như Trung Quốc và các nước khác, đã đánh cá tại bãi Scarborough có quyền đánh cá truyền thống tại khu vực này.
Một số diễn biến chính liên quan đến bãi cạn Scarborough
Cũng như đối với các thực thể khác ở Biển Đông, Trung Quốc nêu yêu sách chủ quyền với Bãi cạn này, gọi tên là Hoàng Nham. Nếu như trước đây Trung Quốc yêu sách Bãi cạn này với tính chất là một thực thể thì từ 2019, Trung Quốc coi Hoàng Nham là một bộ phận của Trung Sa (Macclesfield). Nhận xét về yêu sách này, học giả người Anh của Viện Chatham, Bill Hayton chỉ ra rằng “những hiểu lầm về bản đồ và tên gọi trong những năm 1930 đã khiến Trung Hoa Dân Quốc tuyên bố rằng “Bãi Macclesfield”, một loạt các thực thể dưới nước ở trung tâm Biển Đông, là các đảo. Trung Quốc vẫn giữ nguyên tuyên bố này cho đến ngày nay, mặc dù những hòn đảo này không tồn tại.”
Tháng 4/2012, Hải quân Philippines phát hiện 08 tàu cá của Trung Quốc hoạt động đánh bắt trong khu vực này. Philippines điều tàu chiến BRP Gregorio del Pilar đến để kiểm tra và phát hiện các tàu cá Trung Quốc tiến hành khai thác san hô, sò tai tượng và cá mập bất hợp pháp. Phía Trung Quốc điều tàu hải giám đến cản trở việc bắt giữ tàu cá và căng thẳng gia tăng. Cả 2 bên đều điều thêm tàu quân sự và dân sự đến khu vực. Sau 2 tháng căng thẳng trên biển, dưới sự trung gian của Mỹ về việc 2 bên rút tàu của mình ra khỏi khu vực. Philippines tuân thủ và tiến hành rút tàu, tuy nhiên, Trung Quốc đã không rút tàu và tiến hành kiểm soát trên thực tế thực thể ngầm này thông qua việc xua đuổi, dựng rào nổi/phao chắn cản trở tàu của Philippines tiến hành tiếp cận thực thể này cũng khu vực lòng hồ của thực thể để đánh cá nhưng không tiến hành đồn trú hoặc xây dựng công trình phục vụ việc đồn trú trên cấu trúc này. Việc Trung Quốc chiếm giữ và quản lý trên thực tế là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến việc Philippines khởi kiện Trung Quốc năm 2013.
Sau khi Chính quyền Duterte nắm quyền và “tạm gác” Phán quyết sang một bên để cải thiện quan hệ với Trung Quốc, Trung Quốc đã “tạo thuận lợi” để ngư dân Philippines được đánh cá ở lòng hồ phía trong Bãi cạn cũng như khu vực có xung quanh. Tuy nhiên, sau này, mỗi khi quan hệ giữa hai nước căng thẳng, Trung Quốc thường hạn chế ngư dân Philippines đánh bắt ở khu vực này. Đồng thời, Trung Quốc duy trì liên tục tàu Cảnh sát biển giám sát khu vực này (năm 2024 là 313/365 ngày).
Năm 2022-2024, Trung Quốc thả phao để ngăn toàn bộ các lối vào Bãi cạn. Philippines cho lực lượng Cảnh sát biển cắt một số đoạn phao và cộng đồng quốc tế cũng đã chứng kiến rất nhiều vụ việc các lực lượng chấp pháp Trung Quốc phun vòi rồng, truy đuổi, đâm va, đánh đập ngư dân Philippines khi họ đánh cá tại khu vực này. Tháng 11/2024, Trung Quốc cho công bố đường cơ sở của Bãi Scarborough và ngày 11/8 vừa qua, trong quá trình xua đuổi tàu cảnh sát biển của Philippines tại đây, tàu khu trục của Trung Quốc đã va chạm với tàu Cảnh sát biển củaTrung Quốc khiến tàu Cảnh sát biển Trung Quốc hư hỏng nặng. Ngay sau đó 3 hôm, tàu chiến Mỹ thực hiện FONOP tại khu vực này.
Theo thông báo của phía Trung Quốc, Quốc vụ viện Trung Quốc đồng ý thành lập Khu Bảo tồn Thiên nhiên Quốc gia Đảo Hoàng Nham. Việc thành lập Khu Bảo tồn Thiên nhiên Quốc gia Đảo Hoàng Nham là biện pháp bảo đảm quan trọng nhằm duy trì tính đa dạng, ổn định và bền vững của hệ sinh thái tự nhiên Đảo Hoàng Nham. Các sở, ban, ngành và địa phương liên quan phải nghiêm túc thực hiện “Quy định của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa về Khu Bảo tồn Thiên nhiên” và các quy định khác về xây dựng và quản lý khu bảo tồn thiên nhiên, nghiêm túc thực hiện trách nhiệm bảo vệ môi trường và sinh thái, tăng cường lãnh đạo và phối hợp tổ chức, hoàn thiện thể chế quản lý, tăng cường giám sát và thực thi pháp luật đối với mọi hoạt động bất hợp pháp và trái phép liên quan đến khu bảo tồn thiên nhiên, đảm bảo thực hiện đầy đủ các biện pháp quản lý và không ngừng cải thiện việc xây dựng và quản lý khu bảo tồn thiên nhiên quốc gia.
Khu vực Trung Quốc thiết lập Khu Bảo tồn Thiên nhiên có diện tích khoảng 3523,67 ha (3,5 km2), ở phía Đông Bắc của Bãi cạn Scarborough và án ngữ cửa chính mà tàu thuyền lớn có thể ra vào Bãi cạn[M1] (sơ đồ kèm theo), trong đó khu vực lõi là 1.242,55 ha và diện tích thực nghiệm là 2.281,12 ha. Đối tượng bảo vệ chính là hệ sinh thái rạn san hô.
Phản ứng của các nước:
Ngày 11/9/2025, Bộ Ngoại giao Philippines ra thông cáo phản đối một cách mạnh mẽ” việc phía Trung Quốc thành lập “Khu bảo tồn thiên nhiên đảo Huangyan”, đồng thời khẳng định Bãi cạn Scarborough là “một phần từ lâu đời và không thể tách rời của Philippines”. Thông cáo cũng khẳng định phía Philippines sẽ có công hàm phản đối hành động “phi lý và trái phép của Trung Quốc”, kêu gọi Trung Quốc tôn trọng chủ quyền và quyền tài phán của Philippines đối với thực thể này, tuân thủ Công ước Liên hơp quốc về Luật Biển 1982 (UNCLOS 1982), Phán quyết Tòa trọng tài quốc tế 2016 và Tuyên bố về ứng xử của các bên trên biển Đông (DOC) 2002. Cố vấn Hội đồng An ninh Quốc gia Eduardo Año cáo buộc hành động của Trung Quốc đi ngược lại Công ước Luật biển 1982, Phán quyết của Tòa Trọng tài quốc tế 2016 về vấn đề Biển Đông và DOC 2002. Ông Año nhấn mạnh hành động của Trung Quốc giống như một bước chuẩn bị để chiếm đóng hơn là bảo vệ môi trường và nhấn mạnh: “Việc bảo vệ Bãi cạn Scarborough một cách thực sự cần có sự hợp tác, minh bạch và tôn trọng luật pháp quốc tế, không phải tuyên bố đơn phương nhằm hạn chế quyền ra vào bãi cạn đối với ngư dân Philippines dưới cái mác bảo tồn”. Dư luận Philippines phản đối mạnh mẽ việc làm nêu trên của Trung Quốc.
Ngày 12/9/2025, Ngoại trưởng Mỹ ra tuyên bố khẳng định “Mỹ ủng hộ đồng minh Philippines của chúng tôi trong việc bác bỏ kế hoạch gây bất ổn của Trung Quốc nhằm thành lập một “khu bảo tồn thiên nhiên quốc gia” tại Bãi cạn Scarborough. Việc Bắc Kinh tuyên bố Bãi cạn Scarborough là khu bảo tồn thiên nhiên là một nỗ lực cưỡng ép khác nhằm thúc đẩy các yêu sách lãnh thổ và hàng hải sâu rộng ở Biển Đông, gây bất lợi cho các nước láng giềng, bao gồm cả việc ngăn cản ngư dân Philippines tiếp cận các ngư trường truyền thống này. Hành động của Trung Quốc tại Bãi cạn Scarborough tiếp tục làm suy yếu sự ổn định khu vực.
Mỹ kêu gọi Trung Quốc tuân thủ phán quyết nhất trí của Tòa trọng tài năm 2016 rằng Trung Quốc đã ngăn cản bất hợp pháp ngư dân Philippines tham gia hoạt động đánh bắt cá truyền thống tại Rạn san hô Scarborough, đây là phán quyết cuối cùng và có tính ràng buộc về mặt pháp lý đối với cả hai Bên.” Cùng với đó, Canada, Úc, Nhật Bản cũng có nội dung lên án việc làm này của Trung Quốc.
Hành động leo thang nguy hiểm mới ở Biển Đông
Việc bảo vệ môi trường nói chung, trong đó có môi trường biển là trách nhiệm của các quốc gia được quy định trong Công ước Luật biển 1982. Tuy nhiên, một trong những nguyên tắc căn bản của Công ước Luật Biển 1982 là việc các quốc gia trong mọi hoạt động trên biển phải tôn trọng chủ quyền, quyền chủ quyền và quyền tài phán quốc gia của quốc gia ven biển. Đồng thời, trong khu vực Biển Đông, ASEAN và Trung Quốc đã nhất trí thông qua DOC, trong đó yêu cầu các quốc gia không có hành động làm phức tạp an ninh, hòa bình, ổn định trong khu vực. Việc Trung Quốc lấy cớ thiết lập Khu bảo tồn để “bảo vệ môi trường, bảo vệ rạn san hô” rõ ràng đi ngược lại các nguyên tắc, nội dung và tinh thần của các văn kiện nêu trên.
Không chỉ thế, các quốc gia trong và ngoài khu vực đều đã chứng kiến các hành động lặp đi lặp lại trong một thời gian dài của Trung Quốc trong việc sử dụng các hoạt động trên thực địa để củng cố cái gọi là “chủ quyền và các lợi ích biển chính đáng của mình”. Có lẽ phải nhắc lại, chính Trung Quốc là người đã tạo cớ và chiếm giữ thực tế Bãi cạn Scarborough từ Philippines năm 2012. Với việc thiết lập khu bảo tồn, chắc chắn Trung Quốc sẽ thi hành các biện pháp mạnh tay trên thực địa để “bảo vệ” Khu bảo tồn. Năm 2021, khi thông qua Luật Cảnh sát biển, Trung Quốc đã trao cho lực lượng Cảnh sát biển của nước này trên 10 nhiệm vụ, thẩm quyền, trong đó có quyền tiến hành các biện pháp cưỡng chế để bảo vệ môi trường biển trong phạm vi “quyền tài phán” của nước này ở Biển Đông.
Gần đây, mức độ sử dụng vũ lực của các lực lượng chấp pháp của Trung Quốc đối với Philippines gia tăng một cách đáng kể. Trung Quốc đã nhiều lần sử dụng vòi rồng để cản trở Philippines tiếp tế cho lực lượng đồn trú ở Cỏ Mây và ngày 11/8/2025 vừa qua, đã tiến hành truy đuổi tàu Cảnh sát biển Philippines ở khu vực Scarborough dẫn đến việc chính hai tàu chiến và Cảnh sát biển của Trung Quốc va chạm với nhau, gây thiệt hại nặng cho tàu Cảnh sát biển Trung Quốc. Với việc sử dụng vũ lực thường xuyên như vậy, việc Trung Quốc gia tăng lực lượng để bảo vệ Khu vực bảo tồn này là điều có thể dự đoán được.
Trong bối cảnh tình hình quốc tế và khu vực đang có nhiều diễn biến phức tạp, xu thế đơn phương sử dụng vũ lực gia tăng, việc Trung Quốc thiết lập Khu bảo tồn ở Scarborough là bước đi nguy hiểm, tạo ra nhiều hệ lụy lâu dài, có thể tác động tiêu cực đến tình hình khu vực Biển Đông. Các quốc gia ven biển và cộng đồng quốc tế cần cảnh giác cao độ./.
[M1]Cửa vào ở phía Tây Nam bãi cạn, nên khu bảo tồn k thể nói là án ngữ cửa chính.