Ngày 15/7, Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố Mỹ và Indonesia đã nhất trí về một thỏa thuận thuế quan, theo đó, Mỹ sẽ giảm thuế đối với hàng hóa của Indonesia từ 32% như đã đe dọa xuống còn 19%. Dù các thông tin chi tiết của thỏa thuận không được công bố, song có những ý kiến cho rằng Mỹ đã gắn việc giảm thuế quan với chính sách chiến lược của Indonesia ở Biển Đông.
Trước khi ông Trump đưa ra tuyên bố trên, các quan chức Indonesia đã chia sẻ riêng những lo ngại về vấn đề này với học giả Aristyo Rizka Darmawan của trường Đại học Quốc gia Australia và nhà nghiên cứu về Đông Nam Á của Viện Lowy Abdul Rahman Yaacob. Họ cho biết Washington đã gắn thuế quan với các vấn đề địa chiến lược, và tranh chấp Biển Đông là trọng tâm.
Tin tức ngày 11/7 của Hãng tin IDN Times của Indonesia củng cố thêm nhận định trên khi trích dẫn phản hồi của Jakarta đối với các đề xuất thương mại mới nhất của Trump ngày 7/7, những đề xuất là cơ sở cho thỏa thuận mà hai bên đạt được ngày 15/7. Theo đó, để tránh bị áp mức thuế quan cao, Indonesia đề nghị tăng cường hợp tác an ninh, hàm ý rõ ràng rằng Mỹ đã gắn vấn đề này với vấn đề thương mại. Cụ thể, “chính phủ Indonesia cam kết tăng cường hợp tác chiến lược với Mỹ trong các lĩnh vực hàng hải và quân sự, cũng như tăng cường giám sát biên giới tại các khu vực nhạy cảm như Biển Đông”. Indonesia cũng đề nghị “hợp tác chặt chẽ hơn với Mỹ về các vấn đề kinh tế và an ninh thông qua chính sách hàng hải, nhưng không bao gồm việc đẩy nhanh tiến trình phê chuẩn Hiệp định phân định vùng đặc quyền kinh tế Indonesia-Việt Nam. Đề nghị hợp tác kinh tế và an ninh chặt chẽ hơn này chỉ bao gồm kiểm soát xuất khẩu, tăng cường hợp tác quân sự, sử dụng công nghệ truyền thông an toàn và tăng cường giám sát và kiểm soát biên giới, đặc biệt là ở Biển Đông”.
Tài liệu được hãng tin IDN Times trích dẫn cho thấy Washington nỗ lực để có được hai cam kết của Indonesia về Biển Đông trong thỏa thuận thương mại. Thứ nhất, Washington thúc đẩy Jakarta hợp tác an ninh chặt chẽ hơn, đặc biệt là tại khu vực tranh chấp ở Biển Đông. Sự hợp tác chặt chẽ này có thể bao gồm các cuộc tập trận quân sự và tuần tra chung. Thứ hai, Mỹ muốn Indonesia đẩy nhanh việc phê chuẩn Hiệp định phân định vùng đặc quyền kinh tế Indonesia-Việt Nam. Điều này rất quan trọng vì hiệp định phân định biển mà Indonesia và Việt Nam ký kết chồng lấn với yêu sách “đường chín đoạn”, vốn vạch ra yêu sách (mơ hồ) của Trung Quốc đối với Biển Đông. Việc phê chuẩn hiệp định sẽ tái khẳng định rằng Indonesia không công nhận bất kỳ yêu sách nào của Trung Quốc. Cam kết này cũng có thể khuyến khích Indonesia rút khỏi kế hoạch hợp tác khai thác chung vùng biển tranh chấp với Trung Quốc được công bố hồi tháng 11/2024. Mặc dù Tổng thống Prabowo Subianto đã tuyên bố Indonesia cam kết phê chuẩn hiệp định, nhưng quá trình phê chuẩn tại Quốc hội Indonesia đã bị trì hoãn hơn 1 năm.
Giới quan sát nhận định hiện Mỹ đang tích cực thúc đẩy đàm phán thương mại với nhiều quốc gia, riêng đàm phán với Indonesia có sự khác biệt so với các quốc gia khác. Trong quan hệ thương mại với nhiều quốc gia khác, chính quyền Trump chỉ tập trung vào kinh tế. Thế nhưng, trong trường hợp với Indonesia, rõ ràng Washington đang cố ép buộc chính sách Biển Đông của Indonesia phải phù hợp với lợi ích của Mỹ và làm suy yếu ảnh hưởng khu vực của Trung Quốc.
Những gì chúng ta đang thấy là việc chính quyền Trump sẵn sàng sử dụng áp lực kinh tế để điều hướng các quyết định chính sách đối ngoại của Indonesia, cụ thể là sử dụng Indonesia để thách thức vị thế của Trung Quốc ở Biển Đông. Trên thực tế, Trung Quốc cũng đã từng dùng áp lực kinh tế để “bẻ cong” chính sách của Indonesia. Kế hoạch hợp tác khai thác chung là ví dụ điển hình, bởi một tuyên bố chung của Indonesia với Trung Quốc công nhận yêu sách chồng lấn sẽ hàm ý rằng Indonesia công nhận các quyền của Trung Quốc tại khu vực đó. Đáng chú ý, đi kèm với thỏa thuận này chính là sự hấp dẫn của cam kết đầu tư 10 tỷ USD của Trung Quốc vào Indonesia.
Bắc Kinh đã đe dọa trả đũa các quốc gia ký kết các thỏa thuận thương mại với Mỹ mà gây tổn hại đến lợi ích của Trung Quốc. Một quan chức Trung Quốc tuyên bố: “Trung Quốc kiên quyết phản đối bất kỳ bên nào đạt được thỏa thuận mà gây tổn hại đến lợi ích của Trung Quốc… Nếu điều này xảy ra, Trung Quốc sẽ không bao giờ chấp nhận và sẽ kiên quyết thực hiện các biện pháp đối phó theo cách có đi có lại”.
Jakarta đang rơi vào tình thế khó khăn khi cố gắng đi theo đường lối không liên kết và không chọn bên trong cuộc cạnh tranh địa chính trị Mỹ-Trung ở khu vực. Mặc dù vùng đặc quyền kinh tế của Indonesia chồng lấn với yêu sách “đường chín đoạn”, nhưng Jakarta vẫn luôn tự coi mình là một bên không có yêu sách ở Biển Đông. Dưới thời của cựu Tổng thống Indonesia, Jakarta đã công khai từ chối công nhận các yêu sách biển quá mức của Trung Quốc ở Biển Đông, đã nhiều lần công khai bác bỏ yêu sách “đường 9 đoạn”, thậm chí gửi công hàm lên Liên hợp quốc khẳng định quan điểm này. Tuy nhiên, sau khi lên cầm quyền, Tổng thống đương nhiệm Prabowo Subianto đã có những động thái gây tranh cãi xung quanh vấn đề này khi đồng ý đưa vào Tuyên bố chung trong chuyến thăm Trung Quốc tháng 11/2024 nội dung về hợp tác khai thác chung trên biển với Trung Quốc.
Với chính sách không liên kết, Indonesia đã từ chối ủng hộ Mỹ trong việc chống lại ảnh hưởng của Trung Quốc ở Đông Á, đồng thời cũng không ủng hộ Trung Quốc. Indonesia giờ đây có ít lý do hơn để khiêu khích Trung Quốc so với vài năm trước, có ít tàu chính phủ và tàu cá Trung Quốc xâm phạm vùng biển Indonesia xung quanh đảo Natuna hơn so với trước đây. Giới quan sát nhận định đây có thể là lý do Jakarta đang trì hoãn việc phê chuẩn Hiệp định phân định vùng đặc quyền kinh tế Indonesia-Việt Nam để tránh làm “mất lòng” Bắc Kinh.
Việc Indonesia đồng ý tăng cường hợp tác an ninh biển với Mỹ khiến Trung Quốc lo ngại bởi từ lâu, Bắc Kinh luôn tìm cách loại trừ các cường quốc ngoài khu vực khỏi các tranh chấp ở Biển Đông. Hoạt động chung giữa Indonesia và Mỹ ở Biển Đông có thể tiếp tục trì hoãn những nỗ lực đàm phán kéo dài về Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông nhằm điều chỉnh các hoạt động trong khu vực tranh chấp giữa Trung Quốc và ASEAN.
Indonesia là nước lớn nhất trong ASEAN và có vai trò quan trọng trên các vấn đề an ninh khu vực, trong đó có Biển Đông, hay nói cách khác, Indonesia có tiềm năng quyền lực rất lớn. Nước này là nơi sinh sống của 280 triệu người, không kém so với Mỹ. Đất nước vạn đảo này dồi dào tài nguyên thiên nhiên. Dân số đông và nền kinh tế đang phát triển sẽ cho phép Indonesia đóng vai trò hàng đầu ở Đông Nam Á và khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.
Trong thời gian qua, Washington cơ bản thành công trong việc củng cố, tăng cường quan hệ đồng minh quân sự với Philippines trong việc thành lập mặt trận chống lại Trung Quốc. Giới chuyên gia nhận định với mục tiêu kiềm chế, ngăn chặn Bắc Kinh trong chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương thì việc tăng cường hợp tác an ninh, quân sự với Jakarta nằm trong tính toán lâu dài của Washington. Chính quyền Trump nhiệm kỳ 2 đang dùng thuế quan để chống lại Trung Quốc, do vậy việc Mỹ dùng vấn đề thuế quan để gây sức ép buộc Indonesia hợp tác với Mỹ trên vấn đề Biển Đông là điều dễ hiểu.
Cùng với việc công bố mức thuế cho Indonesia, Tổng thống Donald Trump cho biết: “Indonesia đã cam kết mua 15 tỷ USD năng lượng của Mỹ, 4,5 tỷ USD nông sản Mỹ và 50 máy bay Boeing, đa số là máy bay 777”. Phát biểu tại một hội nghị năng lượng ở Pennsylvania hôm 15/7, Tổng thống Trump bày tỏ sự quan tâm đến đồng của Indonesia khi nhấn mạnh “Indonesia thực sự có nguồn đồng dồi dào, rất mạnh”.
Liên quan tới thoả thuận về thuế quan với Mỹ, Tổng thống Indonesia Prabowo cho biết đây là một cuộc đàm phán khó khăn. “Nhưng cuối cùng chúng tôi đã đạt được thỏa thuận. Chúng tôi hiểu lợi ích của họ, và họ cũng hiểu lợi ích của chúng tôi”. Trong khi đó, Bộ trưởng Năng lượng Indonesia Bahlil Lahadlia cho biết nước này sẽ tiếp tục xuất khẩu tinh quặng đồng sang Mỹ thay vì quặng thô, phù hợp với chính sách hạn chế xuất khẩu khoáng sản thô của Jakarta.
Việc Tổng thống Mỹ Donald Trump hôm 15/7 tuyên bố áp dụng mức thuế 19% đối với Indonesia mới chỉ là sự thống nhất về nguyên tắc giữa nguyên thủ 2 quốc gia, hai bên vẫn phải tiếp tục thảo luận về những nội dung cụ thể, chi tiết để tiến tới để ký kết thoả thuận và Jakarta đang tiếp tục nỗ lực đàm phán các vấn đề liên quan nhằm tối ưu hoá lợi ích của mình trong quan hệ thương mại với Mỹ. Ông Susiwijono Moegiarso, Bộ trưởng Bộ Điều phối Kinh tế Indonesia cho biết: “Danh sách các mặt hàng đang đàm phán rất dài, và chúng tôi hy vọng mức thuế sẽ là 0%”.
Ông Susiwijono Moegiarso cho biết Indonesia đặc biệt yêu cầu mức thuế 0% đối với các sản phẩm chủ chốt có nhu cầu cao tại Mỹ bao gồm dầu cọ thô, cà phê, ca cao và kền. Ông Moegiarso nói vẫn còn “cửa” để đàm phán, đồng thời trích dẫn thỏa thuận của Indonesia về mức thuế 0% đối với 99% sản phẩm mà Mỹ có thể xuất khẩu sang nền kinh tế lớn nhất Đông Nam Á này.
Theo ông Moegiarso, Jakarta và Washington sẽ có tuyên bố chung sau khi các cuộc đàm phán kết thúc. Hiện vẫn chưa rõ về việc liệu mức thuế 19% có áp dụng cho tất cả các sản phẩm của Indonesia hay chỉ áp dụng cho các mặt hàng chủ chốt như dầu cọ và hàng dệt may. Ngoài ra, hàng hoá của nước thứ ba xuất khẩu vào Mỹ qua Indonesia sẽ chịu mức thuế lên tới 40% như Mỹ công bố áp dụng đối với Việt Nam. Giới chuyên gia nhận định mặc dù không nói rõ hàng hoá nước thứ ba là nước nào, song rõ ràng điều khoản này là nhằm vào hàng hoá Trung Quốc muốn mượn đường các nước Đông Nam Á để vào Mỹ.
Giới phân tích nhận định Indonesia có sự phụ thuộc lớn về kinh tế với Bắc Kinh, chính quyền Tổng thống Prabowo cũng muốn tranh thủ số vốn 10 tỷ USD đầu tư mà Trung Quốc đã cam kết tháng 11/2024 để phát triển đất nước, tuy nhiên Jakarta luôn cảnh giác trước nguy cơ đến từ chủ nghĩa bá quyền của Bắc Kinh. Indonesia dưới sự lãnh đạo của Tổng thống Prabowo Subianto đã tăng chi tiêu quốc phòng từ 1% GDP hiện nay lên 1,5% GDP cho lực lượng vũ trang vào năm 2029. Hiện mong muốn mạnh mẽ của Indonesia là cải tổ quân đội trước mối đe dọa từ Trung Quốc. Jakarta đặc biệt quan tâm đến việc củng cố năng lực phòng thủ của các đảo cực Bắc vốn đang nằm trong tầm ngắm trong các tuyên bố chủ quyền của Trung Quốc đối với toàn bộ Biển Đông. Để thực hiện mục tiêu này, Indonesia nhận thức rõ cần tăng cường hợp tác an ninh quốc phòng với Mỹ. Theo đó, Indonesia mong muốn được huấn luyện với quân đội Mỹ, mua vũ khí Mỹ và cải thiện năng lực tương tác với các lực lượng Mỹ. Đây là điều mà chính quyền Tổng thống Trump khuyến khích. Trên thực tế, Washington đã hỗ trợ Jakarta xây dựng một trung tâm huấn luyện hàng hải trên đảo Batam nhìn ra Eo biển Malacca. Vào tháng 6/2023, máy bay ném bom chiến lược B-52 của Mỹ đã có chuyến thăm đầu tiên tới Indonesia – điều không thể tưởng tượng được một thập kỷ trước đó. Mỹ là một thị trường đặc biệt quan trọng đối với các hàng hoá xuất khẩu của Indonesia. Chính quyền Trump hiểu rõ điều này nên đã dùng vấn đề thuế quan để gây sức ép kéo Jakarta hợp tác với Washington ở Biển Đông. Giới phân tích cho rằng đối mặt với áp lực kinh tế từ Washington, có lẽ Indonesia đã cam kết hợp tác an ninh chặt chẽ hơn với Mỹ để đổi lấy các nhượng bộ về thuế quan. Điều này đặt Indonesia vào thế khó xử vì đã phá vỡ cam kết lâu dài về chính sách không liên kết. Mặt khác, Indonesia có nguy cơ bị Trung Quốc trả đũa.