Ngôi nhà cổ 131 năm của Đốc phủ sứ Nguyễn Văn Kiên ở Tây Ninh mang kiến trúc hiếm, lưu giữ nhiều hiện vật quý và giai thoại đặc biệt được hậu duệ gìn giữ qua 5 đời.
Nhà cổ của Đốc phủ sứ Nguyễn Văn Kiên nằm trên đường Phan Chu Trinh, phường Tây Ninh, tỉnh Tây Ninh. Đây là ngôi nhà với kiến trúc hiếm, được ông Nguyễn Văn Kiên (1854 -1914) là người miền Trung vào Nam bộ xây dựng. Ông Từng giữ chức Đốc phủ sứ, một chức quan chức thời Pháp thuộc. Ngôi nhà được xây dựng vào những năm 1894, đến nay đã hơn 130 năm tuổi. Hiện tại, ngôi nhà đang thuộc sở hữu của gia đình anh Nguyễn Anh Kiệt, cháu đời thứ 5 của Đốc phủ sứ.
Ngôi nhà cổ của Đốc phủ sứ
Anh Nguyễn Anh Kiệt cho biết, theo những gì được truyền lại từ đời trước, Đốc phủ sứ Nguyễn Văn Kiên sinh ra tại Quảng Nam. Một lần may mắn, ông được đi theo một con tàu đang đậu tại cảng Quảng Nam thời bấy giờ để sang Pháp du học. Sau khi hoàn thành việc học và trở về nước, con đường quan lộ của ông bắt đầu. Khởi đầu, ông làm thông ngôn cho các tòa hành chánh, sau thăng lên chức thư ký, rồi thư ký chính.
Tiếp theo, ông được thuyên chuyển về Trảng Bàng, làm quan tri phủ. Sau khoảng 4 năm, ông được tặng thưởng huân chương Đại Nam Long Tinh do Pháp trao tặng dựa trên công trạng năm 1893. Khoảng một năm sau khi nhận huân chương, ông được cất nhắc bổ nhiệm lên làm Đốc phủ sứ Tây Ninh.
Chính tại thời điểm nhận chức vụ lớn này, ông Đốc phủ sứ đã bắt đầu xây dựng ngôi nhà cổ hiện tại. Ông đã chuẩn bị vật tư, vật liệu để xây dựng từ trước. Công trình được tiến hành trong khoảng 4 năm, và đến năm 1894, ngôi nhà đã làm lễ thượng lương (lễ cất nóc) vào tháng giêng.
Ông sống theo kiểu Pháp, chỉ có một vợ. Tuy nhiên, khoảng một năm sau tân gia nhà mới, vợ ông Kiên qua đời. “Khi bà mất, ông rất buồn và đám tang của bà được kể lại là vô cùng lớn, kéo dài khoảng một tuần lễ và có tổ chức diễu hành qua hết các đường phố Tây Ninh. Mộ bà được chôn cất theo kiểu cổ “voi phục” hoặc “ngu miên” trong khu đất gia tộc phía sau nhà, vốn dành cho giới quý tộc thời đó”, anh Kiệt kể lại giai thoại về Đốc phủ sứ.
Sau đó, khoảng năm 1900, ông Kiên tiếp tục được Toàn quyền Pháp bổ nhiệm về làm Đốc phủ sứ Mỹ Tho. Đến khoảng năm 1904 – 1906, ông chính thức nghỉ hưu.
Cuộc sống vương giả và chung thủy của ông Kiên luôn gắn liền với ngôi nhà cổ này. Ông cũng sở hữu ruộng đất trù phú, rộng lớn ở vùng Tây Ninh. Con cái ông được học hành đầy đủ, có khi gửi sang Pháp hoặc các trường nổi tiếng ở Sài Gòn. Đốc phủ sứ cũng nổi tiếng là người nhân từ, thường thương xót những người nghèo khó.
Anh Kiệt kể lại, khi xưa, trước nhà là một bãi cát dài, đẹp, nằm dọc bờ sông rất thơ mộng. Mỗi mùa hè, các con cháu của ông Kiên học ở Pháp rất thích về nhà ở để nghỉ hè. Tuy nhiên, theo thời gian, nhiều người về định cư, dọc con sông được xây bờ kè nên mất dần vẻ thơ mộng.
Nhà rường có gác lửng
Ngôi nhà của Đốc phủ sứ Nguyễn Văn Kiên là một di sản kiến trúc độc đáo, tổng diện tích khoảng 480 m2. Bao gồm phần nhà chính khoảng 240 m2, cùng với phần hậu khoảng 240 m2. Kiến trúc ngôi nhà được xây dựng theo kiểu nhà rường, nhưng giữ nguyên khuôn mẫu nhà rường của miền Trung, khác biệt so với nhà chữ đinh truyền thống Nam bộ.
Ngôi nhà rộng 12 m, dài 20 m, gồm một trệt và một gác lửng với nhiều gian phòng cho nhiều thế hệ sinh sống. Việc thiết kế gác lửng này là đặc trưng của nhà rường miền Trung, nhằm mục đích tránh lũ lụt vào mùa mưa, cho phép gia đình sinh hoạt trên gác trong khi vẫn duy trì hoạt động kinh doanh, buôn bán ở tầng dưới. Ông Kiên đã rước những người thợ lành nghề từ miền Trung vào để xây dựng ngôi nhà.
Ngoài 4 cánh cửa ở giữa gian chính ngôi nhà, còn có 8 cánh cửa phụ chia đều 2 bên khiến ngôi nhà càng khang trang rộng rãi. Ở gian phòng khách, nổi bật nhất trong ngôi nhà là 2 hàng câu đối bằng chữ Hán được chạm trổ tinh vi. Chính giữa gian nhà là bàn thờ Đốc phủ sứ Nguyễn Văn Kiên được bố trí uy nghiêm cùng nhiều vật dụng cổ được trưng bày.
Về mặt địa thế và phong thủy, Đốc phủ sứ Nguyễn Văn Kiên đã chọn lựa kỹ lưỡng. Ngôi nhà hướng ra sông, tựa thế rồng lượn và từ đây có thể nhìn thấy ngọn núi Bà Đen, giống hình chim phụng. Vị trí này cũng thuận lợi vì nằm gần khu hành chánh tỉnh Tây Ninh thời bấy giờ, thuận tiện cho đường thủy.
Công trình sử dụng 32 cột lớn, toàn bộ được làm bằng gỗ gõ đỏ, xếp thành 4 hàng cột. Gỗ quý được lấy từ khu vực rừng ở Tây Ninh khi xưa. Tuy nhiên, nhiều vật liệu trang trí quan trọng được nhập từ Pháp. Các vật liệu nhập khẩu bao gồm lan can, tay vịn, khung thép, lan can con tiện, tay nắm cầu thang, thậm chí cả đèn chùm và móc treo cũng được nhập về. Thậm chí có những chi tiết như pha lê châu Âu.
Phía trước bàn thờ Đốc phủ sứ là bộ bát bửu, 8 loại binh khí thời xưa hay dùng để trang trí. Ngoài ra, 2 bên ở gian chính còn có bộ ván gỗ và bàn thờ của các thế hệ đời sau. Phía sau căn nhà còn có 8 biển gỗ, khắc rõ ngày 17.1.1894 vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay bằng 2 thứ tiếng Pháp và Hán, ghi lại thời điểm ngôi nhà được xây dựng đến nay.
Nhà có tường gạch và các hoa văn trang trí kiểu châu Âu, tuy nhiên ở giai đoạn khởi đầu này, hoa văn chỉ được in bằng khuôn chứ chưa đạt đến độ tỉ mỉ. Sự độc đáo hiếm có ở ngôi nhà, còn ở chỗ nền nhà chính được lót bằng gạch tàu hình lục giác, mái lợp bằng ngói âm dương.
Ngôi nhà cổ có số lượng lớn bao lam (vách chạm gỗ trang trí), tổng cộng khoảng 13 bộ. Điểm đặc biệt là toàn bộ các bao lam đều được chạm khắc 2 mặt, trước sau như nhau, điều hiếm thấy so với nhà cổ miền Nam, thường chỉ chạm một mặt. Các chi tiết điêu khắc và các khuôn viền cửa cũng được làm 2 lớp. Bao lam và các bộ ván được sơn son thếp vàng.
Theo anh Kiệt, các hiện vật quý ở nhà cổ này còn được giữ lại bao gồm bộ ván, bộ trường kỷ, tủ thờ, đèn chùm, và tranh kính đặc trưng. Trải qua thời gian, mặc dù đã được trùng tu khoảng bốn lần, ngôi nhà vẫn giữ được những giá trị nguyên bản, mặc dù hiện tại đang đối diện với tình trạng xuống cấp nghiêm trọng do mối mọt và cần được hạ giải để phục dựng.
T.P