Hiện nay, Việt Nam đang chuẩn bị bỏ cấp huyện, giống như công an huyện đã bỏ rồi, giờ chỉ còn Bộ Công an, công an tỉnh và công an xã. Thế nhưng, có những ý kiến phân vân có nên bỏ cấp huyện không? Nếu bỏ, có thể sẽ không còn UBND huyện, không còn Huyện ủy, không có tòa án, không có phòng hành chính, phòng tài nguyên cấp huyện. Vậy điều đó có gì khác biệt so với mô hình hiện tại hay không?
Theo Tiến sĩ Nguyễn Trọng Điều, nguyên Thứ trưởng Bộ Nội vụ, đã chia sẻ trên báo Tuổi Trẻ rằng, việc nghiên cứu sáp nhập các tỉnh, bỏ các huyện đang phản ánh xu thế tất yếu, sự phát triển của xã hội. Đa số các nước phát triển trên thế giới hiện nay đang thực hiện theo mô hình chính quyền ba cấp. Thêm vào đó, không quốc gia nào duy trì các đơn vị hành chính quá nhỏ trong bối cảnh hiện tại.
Ông Điều nhấn mạnh muốn đất nước phát triển bước vào kỷ nguyên mới, điều kiện tiên quyết là không thể để cấp tỉnh manh nhún như hiện tại. Có nhiều tỉnh diện tích nhỏ và dân số chỉ khoảng 1 triệu dân, như vậy là quá nhỏ và không đảm bảo nguồn lực cho sự phát triển. Thêm vào đó, tình trạng các địa phương có cơ cấu đất đai và dân số nhỏ như hiện nay khiến cho chính địa phương đó khó khăn trong việc cạnh tranh và phát triển. Việc này cũng làm cho quản lý địa phương trở nên manh nhún và cát cứ. Trên thực tế các địa phương phát triển mỗi nơi một kiểu, tạo ra lợi ích cho riêng địa phương đó, gây cản trở cho sự phát triển chung.
Còn Tiến sĩ Nguyễn Tiến Dĩnh, nguyên Thứ trưởng Bộ Nội vụ, cũng cho rằng bỏ cấp huyện phù hợp với xu thế của các nước phát triển trên thế giới. Cấu trúc theo mô hình chính quyền ba cấp, phân bổ quyền lực và trách nhiệm giữa các cấp quản lý khác nhau, mang lại nhiều lợi ích như hiệu quả cao và phản ánh linh hoạt, trách nhiệm và dân chủ được tăng cường, phát triển các khu vực một cách cân bằng, bảo tồn văn hóa xã hội hiệu quả, tư chủ kinh tế được nâng cao.
Tuy nhiên, việc bỏ cấp huyện sẽ làm tăng khối lượng công việc đáng kể cho chính quyền cấp tỉnh, đồng thời đòi hỏi cấp xã phải có đủ năng lực để tiếp nhận nhiều nhiệm vụ hơn. Do vậy, cần phải chuẩn bị một số điều kiện, từ kinh phí, bộ máy cho đến năng lực, trình độ của cán bộ công chức cấp xã.
Tiến sĩ Nguyễn Trọng Điều cho rằng, vừa qua các cuộc cách mạng sắp xếp, tinh gọn tổ chức bộ máy đã thực hiện rất quyết liệt và nhanh chóng, đã cơ bản xong ở cấp trung ương. Và các địa phương cũng đã tiến hành sắp xếp các sở, các ngành và bỏ công an cấp huyện. Cùng với đó, tổ chức lại bộ máy Viện kiểm sát, tòa án, thanh tra cấp huyện. Do vậy, việc nghiên cứu sáp nhập tỉnh, bỏ cấp huyện cũng cần làm “càng sớm càng tốt” để đảm bảo sự tương thích, giúp cho bộ máy hành chính tinh gọn hoạt động thông suốt từ trên xuống dưới.
Còn Tiến sĩ Nguyễn Sĩ Dũng, nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội, nhấn mạnh việc sáp nhập tỉnh và bỏ cấp huyện nếu thực hiện sẽ là một cuộc cải cách lớn, có tác động sâu rộng đến hệ thống quản lý nhà nước cũng như đời sống kinh tế xã hội. Đồng thời, việc chuyển sang mô hình chính quyền ba cấp là một xu hướng phù hợp với định hướng tinh gọn bộ máy, nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước. Do đó, thời điểm thực hiện là một yếu tố quan trọng cần được tính toán kỹ lưỡng. Việc thực hiện cần có lộ trình phù hợp với thực tế của Việt Nam để đảm bảo quá trình chuyển đổi diễn ra suôn sẻ, tránh gây xáo trộn lớn.
Về nguyên tắc, cải cách hành chính quy mô lớn như thế này thường hợp lý hơn trong giai đoạn trước của một nhiệm kỳ. Nếu có thể hoàn thành trước đại hội 14 của Đảng, tức là năm 2026, sẽ giúp bộ máy mới đi vào vận hành ổn định ngay từ đầu nhiệm kỳ, tránh việc cải cách bị chậm trễ hoặc gián đoạn khi có sự thay đổi về nhân sự.
Tuy nhiên, để làm được điều này, đòi hỏi phải có quyết tâm chính trị cao và kế hoạch cực kỳ chặt chẽ, không thể nào chỉ dừng lại ở việc ra nghị quyết, mà cần phải có lộ trình cụ thể với các bước triển khai rõ ràng. Nếu thực hiện quá vội vàng mà không có sự chuẩn bị tốt, có thể dẫn đến tình trạng quá tải cho cấp tỉnh, rồi lại rối loạn trong quản lý hành chính và ảnh hưởng đến sự ổn định của chính quyền cơ sở.
Với bối cảnh hiện nay, cần thực hiện quyết liệt, nhưng theo hướng là có kiểm soát, vừa làm vừa điều chỉnh khi cần thiết. Có thể triển khai thí điểm ở một số địa phương cho phù hợp trong giai đoạn 2024 – 2025, sau đó đánh giá kết quả rồi mới nhân rộng mô hình. Nếu làm tốt, vẫn có thể hoàn thành phần lớn công tác sắp xếp trước đại hội 14, tạo nền tảng để chính quyền mới vận hành một cách hiệu quả ngay từ đầu nhiệm kỳ. Ông Dũng cho rằng việc hoàn thành sắp xếp bộ máy trước Đại hội 14 là một mục tiêu phù hợp, nhưng quan trọng là vẫn phải làm đúng và làm hiệu quả. Chúng ta nên tận dụng đà cải cách để đẩy nhanh quá trình này, nhưng không phải vì áp lực thời gian mà triển khai một cách thiếu có sự chuẩn bị, dẫn đến hệ lụy lâu dài.
Việc bỏ mô hình cấp huyện ở Việt Nam là một ý tưởng cải cách hành chính khá lớn. Dưới đây là một số lợi ích:
Trước hết là giảm chi phí hành chính. Cấp huyện hiện nay đòi hỏi một bộ máy quản lý riêng, gồm có ủy ban, hội đồng và các phòng ban chuyên môn. Nếu bỏ cấp này, ngân sách Nhà nước sẽ tiết kiệm được chi phí vận hành, lương thưởng cơ sở vật chất cho hàng nghìn đơn vị huyện trên cả nước. Số tiền này có thể được đầu tư vào các lĩnh vực như giáo dục, y tế hoặc cơ sở hạ tầng.
Thứ hai là tăng hiệu quả quản lý. Bởi vì việc giảm bớt cấp trung gian có thể giúp thông tin và chính sách từ tỉnh xuống thẳng đến xã được triển khai nhanh chóng, tránh tình trạng tam sao thất bản hoặc chậm trễ do quá nhiều tầng lớp. Quyết định sẽ được đưa ra trực tiếp từ tỉnh, gần với thực tế của địa phương hơn.
Thứ ba là đơn giản hóa các thủ tục hành chính. Người dân hiện nay thường phải làm việc qua nhiều cấp xã, huyện, lại tỉnh để giải quyết các tình trạng như đất đai, hộ tịch, giấy phép. Bỏ cấp huyện có thể rút ngắn quá trình, giảm phiền hà, đặc biệt là những khu vực đô thị hóa, nơi mà ranh giới giữa huyện và xã đã mờ nhạt.
Thứ tư là thúc đẩy phát triển vùng. Thay vì quản lý theo đơn vị huyện nhỏ lẻ, tỉnh có thể lập kế hoạch phát triển tổng thể cho cả một khu vực rộng lớn, tránh tình trạng manh nhún hoặc cạnh tranh không lành mạnh giữa các huyện trong cùng một tỉnh.
Cuối cùng là phù hợp với xu hướng đô thị hóa. Ở các khu vực phát triển như Hà Nội hay thành phố Hồ Chí Minh, nhiều huyện đã trở thành quận hoặc là sáp nhập với nhau. Bỏ cấp huyện là bước đi hợp lý để thích nghi với quá trình đô thị hóa, nơi mà vai trò của cấp huyện không còn rõ ràng.
Tuy nhiên, không thể phủ nhận rằng cấp huyện hiện đóng vai trò quan trọng trong quản lý địa phương, đặc biệt là ở các vùng nông thôn, miền núi. Nếu tỉnh trực tiếp quản lý xã ở những nơi có diện tích lớn như Nghệ An, Gia Lai thì khả năng bao quát và giám sát có thể bị giảm, gây khó khăn cho các vùng sâu vùng xa. Huyện thường hiểu rõ hơn về văn hóa, phong tục và nhu cầu của từng xã, trong khi tỉnh thường áp dụng chính sách chiếu chung, thiếu linh hoạt. Và nếu không có huyện, tỉnh sẽ phải xử lý khối lượng công việc khổng lồ, đòi hỏi phải cải tổ mạnh mẽ bộ máy tỉnh, điều này là không dễ. Bởi vậy cần có lộ trình rõ ràng, và đảm bảo cấp có xã đủ điều kiện năng lực để thực hiện trọng trách lớn như vậy.
T.P