Cả ngành công nghiệp quốc phòng của Liên minh châu Âu (EU) và Mỹ đều phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu thô từ Trung Quốc. Tuy nhiên, cách tiếp cận nhằm thoát khỏi sự chi phối của Bắc Kinh giữa hai bờ Đại Tây Dương lại rất khác biệt.
Thủ tướng Đức Friedrich Merz đang ấp ủ tham vọng biến Đức thành cường quốc quân sự hàng đầu châu Âu. Song, Trung Quốc vẫn nắm lợi thế chiến lược nhờ kiểm soát các khoáng sản thiết yếu cho ngành công nghiệp quốc phòng châu Âu.
Ông Jakob Kullik, nhà nghiên cứu tại Đại học Công nghệ Chemnitz và chuyên gia về chính sách đất hiếm, cảnh báo: “Nếu nguồn nguyên liệu từ Trung Quốc đột ngột sụt giảm, các kế hoạch công nghiệp quốc phòng của chúng ta có thể bị đình trệ ngay lập tức”.
Điểm yếu “chí mạng”
Kế hoạch của Thủ tướng Đức nhằm xây dựng lực lượng vũ trang trở thành “quân đội chính quy mạnh nhất châu Âu” gắn liền với mức chi tiêu chưa từng có tiền lệ. Berlin đã cam kết dành hàng trăm tỷ USD cho quốc phòng đến năm 2029, phá vỡ truyền thống dè dặt tài chính kéo dài nhiều thập kỷ.
Một phần lớn nguồn vốn này đã bắt đầu chảy vào các hợp đồng. Đơn đặt hàng xe quân sự tăng lên đến hàng nghìn chiếc, sản xuất tên lửa được đẩy mạnh, còn nhu cầu đạn dược thì leo thang nhanh chóng.
Các tập đoàn quốc phòng đang gấp rút tái trang bị nhà máy, khôi phục dây chuyền sản xuất từng bị đóng cửa từ sau Chiến tranh Lạnh, với kỳ vọng phục hồi nền tảng công nghiệp từng là xương sống của Đức.
Nhưng nỗ lực tái vũ trang ấy lại đang dựa trên một nền móng mong manh, chính là sự lệ thuộc vào khoáng sản chiến lược
Mỗi chiếc xe tăng, tên lửa hay máy bay không người lái trong kế hoạch hiện đại hóa quân đội Đức đều cần đến những nguyên liệu thô mà phần đông công chúng khó có thể gọi tên.
Theo Liên đoàn Công nghiệp Đức (BDI), các nguyên tố đất hiếm như neodymium, dysprosium, cùng với vonfram, than chì, titan và magiê tinh khiết cao, chính là “xương sống” của các hệ thống quân sự hiện đại. Chúng cung cấp năng lượng cho mảng radar, động cơ điện, cánh điều hướng tên lửa, kính ngắm nhiệt và động cơ đẩy máy bay không người lái.
Vấn đề là, phần lớn số nguyên liệu này đều đến từ Trung Quốc.
BDI cảnh báo EU nhập khẩu tới 95% nguyên liệu thô chiến lược, trong đó 90% đến từ các quốc gia ngoài khối. Năng lực chế biến trong nước của Đức gần như bằng 0. Trong khi đó, Trung Quốc kiểm soát hơn 50% công suất chế biến toàn cầu đối với nhiều khoáng sản quan trọng, thậm chí lên đến 86% với một số nguyên liệu liên quan trực tiếp đến quốc phòng, như gali và germani.
Rủi ro càng trở nên nghiêm trọng khi vũ khí ngày càng tiên tiến. Máy bay chiến đấu Eurofighter cần đến titan bền, nhẹ (chủ yếu do Trung Quốc chế tạo) cùng các kim loại chịu nhiệt đặc biệt cho động cơ. Rheinmetall cũng xác nhận đạn pháo xuyên giáp của họ sử dụng lõi vonfram đặc.
Bộ Kinh tế Đức khi được hỏi đã thừa nhận rủi ro nguyên liệu thô đối với ngành quốc phòng, song từ chối đưa ra dữ liệu chi tiết, thay vào đó viện dẫn thông tin từ các hiệp hội công nghiệp như BDI.
Nguy cơ này không chỉ tồn tại trên lý thuyết. Trung Quốc hiện tích cực siết chặt xuất khẩu khoáng sản chiến lược cho các công ty quốc phòng phương Tây, gây ra chậm trễ sản xuất và chi phí tăng vọt.
Đây là mối lo lớn đối với Mỹ, đặc biệt sau khi Bắc Kinh từng chặn xuất khẩu 11 loại nguyên liệu quan trọng để đáp trả thuế quan của chính quyền Tổng thống Donald Trump, lệnh hạn chế này sau đó mới được dỡ bỏ.
“Về mặt kinh tế vĩ mô, đây là một rủi ro cực lớn, không có gì phải nghi ngờ”, ông Kullik nhấn mạnh. Ngay cả khi Bắc Kinh không đóng cửa xuất khẩu, sự phụ thuộc về cấu trúc vẫn tồn tại.
“Tất cả các quốc gia đang dùng những công nghệ này như Pháp, Tây Ban Nha, Anh đều phụ thuộc vào cùng một chuỗi cung ứng, và điểm cuối cùng đều nằm ở Trung Quốc”, ông Kullik nhấn mạnh thêm.
Kêu gọi tăng cường khai thác nội địa
Dù EU đã hứa sẽ đảm bảo quyền tiếp cận khoáng sản quan trọng, song theo ông Kullik, khối vẫn chưa rút ra được những kết luận chiến lược cần thiết. “Đây là lĩnh vực mà tôi nghĩ chúng ta đã hoàn toàn bỏ bê, cả ở cấp EU lẫn tại Đức”, ông nói.
Trong khi đó, Washington coi khoáng sản chiến lược là tài sản an ninh quốc gia, với những đạo luật như Đạo luật Sản xuất Quốc phòng cho phép chính phủ tài trợ khai thác nội địa, điều phối chuỗi cung ứng và ưu tiên nhu cầu quốc phòng khi khẩn cấp. Mỹ còn duy trì một quỹ dự trữ quốc gia thông qua Cơ quan Hậu cần Quốc phòng, đóng vai trò “tấm lưới an toàn” liên bang trong tình huống chiến tranh. Dẫu vậy, Mỹ vẫn không thể hoàn toàn thoát khỏi Trung Quốc.
Ngược lại, Brussels lại chọn cách tiếp cận nhẹ nhàng hơn. Đạo luật Nguyên liệu thô Thiết yếu đặt ra mục tiêu và khung định hướng chung, nhưng việc thực hiện thực tế lại phụ thuộc vào sự phối hợp tự nguyện giữa các quốc gia thành viên mà không có cơ chế trung ương đảm bảo thi hành.
“Chúng ta không có kho dự trữ quốc gia như với khí đốt hay dầu mỏ. Tôi chưa thấy bất kỳ sự chuẩn bị chiến lược, phòng ngừa nào ở mức độ cần thiết”, ông Kullik nhận xét.
Một số nghị sĩ Đức cho rằng cách tiếp cận hiện tại của EU là không đủ.
Bà Vanessa Zobel, nghị sĩ thuộc CDU và thành viên Ủy ban Kinh tế Quốc hội Liên bang, cho rằng chính phủ các quốc gia cần mạnh dạn can thiệp vào những lĩnh vực mà EU còn do dự, đặc biệt là liên quan đến quốc phòng.
Bà Zobel cảnh báo sự phụ thuộc vào nguyên liệu thô là mối đe dọa trực tiếp đối với an ninh quốc gia: “Nếu không có chuỗi cung ứng an toàn, sẽ không thể có khả năng răn đe quân sự đáng tin cậy. Tự đẩy mình vào tình trạng phụ thuộc ở những lĩnh vực an ninh nhạy cảm như vậy là vô cùng liều lĩnh”.
Bà ủng hộ xây dựng kho dự trữ quốc gia nhưng cho rằng đây chỉ là giải pháp tạm thời: “Mọi kho dự trữ đều có hạn. Nếu muốn có khả năng phục hồi bền vững, chúng ta phải thay đổi về mặt cấu trúc”.
Điều đó, theo bà Zobel, đồng nghĩa với việc tái khởi động các nguồn tài nguyên trong nước. Bà nhấn mạnh: “Bất kỳ ai muốn xây dựng một ngành công nghiệp quốc phòng vững mạnh thì phải phê duyệt các dự án khai thác, cấp phép khai thác và ưu tiên tài trợ”.
T.P