Indonesia là một trong hai nước Đông Nam Á được Thủ tướng Nhật Bản Ishiba Shigeru chọn để thực hiện chuyến công du nước ngoài đầu tiên sau khi nhậm chức tháng 10/2024.
Trong cuộc hội đàm tại Jakarta tháng 1/2025 Thủ tướng Nhật Bản Ishiba Shigeru và Tổng thống Indonesia Prabowo Subianto chia sẻ quan điểm về điều cần thiết phải củng cố trật tự quốc tế tự do và rộng mở dựa trên luật lệ. Bên cạnh nhiều dự án hợp tác được công bố, điểm nhấn quan trọng trong chuyến thăm là thoả thuận về việc tăng cường hợp tác an ninh, quốc phòng giữa hai nước, theo đó hai bên nhất trí khôi phục các cuộc họp giữa Bộ trưởng Quốc phòng và Ngoại giao hai nước (2+2); nhất trí thiết lập các cuộc tham vấn quốc phòng cấp làm việc về an ninh hàng hải, bao gồm cả hợp tác kỹ thuật về trang bị quốc phòng; Nhật Bản cung cấp cho Indonesia tàu tuần tra cao tốc thông qua Hỗ trợ An ninh Chính thức.
Trước đó, Bộ trưởng Quốc phòng Nhật Bản Gen Nakatani đã có chuyến thăm Jakarta vào đầu tháng 1, trao đổi với người đồng cấp Indonesia về việc tăng cường hợp tác an ninh quốc phòng giữa hai nước. Sau những thoả thuận ở cấp cao nhất, các công việc liên quan đang được tích cực triển khai.
Theo Đại sứ Indonesia tại Tokyo – ông Heri Akhmadi, các cuộc đàm phán giữa Tokyo và Jakarta về tiềm năng phát triển và sản xuất chung các khinh hạm tiên tiến cho Hải quân Indonesia vẫn đang được tiến hành ở cấp cao nhất, khi hai nước tìm cách tăng cường hợp tác công nghiệp quốc phòng. Chủ đề này nằm trong chương trình nghị sự khi Tham mưu trưởng Yoshihide Yoshida – người đứng đầu Lực lượng Phòng vệ Nhật Bản (JSDF) – tới thăm Indonesia vào cuối tháng 4/2025.
Đại sứ Heri Akhmadi cho biết những nỗ lực mua sắm và sản xuất chung một biến thể của tàu khu trục lớp Mogami của Nhật Bản – loại tàu mà Tokyo cũng hy vọng sẽ xuất khẩu sang Australia – vẫn là ưu tiên hàng đầu trong chính quyền của Tổng thống Indonesia Prabowo Subianto. Ông Prabowo Subianto, người dự kiến sẽ thăm Nhật Bản vào cuối năm nay, lần đầu tiên bày tỏ sự quan tâm đến việc hợp tác với Nhật Bản về việc đóng tàu chiến khi ông đến nước này với tư cách là Bộ trưởng Quốc phòng hồi năm 2021 để ký một Biên bản ghi nhớ về hợp tác chuyển giao công nghệ và thiết bị quốc phòng.
Dự án đề xuất của Tokyo, được cho là có giá trị 300 tỷ Yên, sẽ bao gồm việc đóng 4 khinh hạm tại Nhật Bản, và một số lượng tương đương sẽ được đóng tại Indonesia bởi Công ty PT PAL Indonesia để đáp ứng các yêu cầu của hải quân. Tuy nhiên, các cuộc đàm phán đã bị đình trệ do đại dịch COVID-19 và những hạn chế về tài chính liên quan đến dự án đầy tham vọng của Indonesia về việc di dời thủ đô.
Trong khi Tokyo được cho là đã đề nghị cho vay, vấn đề tài trợ vẫn chưa được giải quyết vì quy định của Indonesia yêu cầu Chính phủ phải cung cấp trước 10 – 20% số tiền. Tuy nhiên, Đại sứ Akhmadi chỉ ra động lực ngày càng tăng trong các cuộc đàm phán về dự án đóng tàu khu trục nói trên dưới thời Tổng thống Prabowo, đặc biệt là khi Nhật Bản nới lỏng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu quốc phòng nghiêm ngặt trong những năm gần đây.
Đại sứ Akhmadi cho biết một khía cạnh quan trọng khác của các cuộc đàm phán xoay quanh việc chuyển giao công nghệ quốc phòng. Jakarta không chỉ quan tâm đến việc cùng phát triển và sản xuất các tàu, mà còn muốn tiếp cận các công nghệ Nhật Bản được sử dụng trong một số hệ thống trên các tàu lớp Mogami, vốn là một trong những hệ thống tiên tiến nhất của JSDF. Ông Akhmadi nói thêm: “Do mối quan hệ ngày càng chặt chẽ với Nhật Bản, chúng tôi (Indonesia) cũng muốn hợp tác chặt chẽ hơn về các hệ thống như vậy thông qua chuyển giao công nghệ”. Lấy một ví dụ về sự hợp tác như vậy, ông Akhmadi đã trích dẫn thỏa thuận của Ấn Độ với Tokyo vào năm 2024 để cùng phát triển một hệ thống radar cho tàu chiến của Hải quân Ấn Độ. Hệ thống radar tiên tiến này đang được lắp đặt trên một số khinh hạm lớp Mogami.
Theo giới chuyên gia quân sự, hợp tác này sẽ hỗ trợ nỗ lực của Nhật Bản nhằm phát triển ngành công nghiệp quốc phòng trong nước thông qua xuất khẩu toàn cầu. Đồng thời, nó cũng sẽ phù hợp với các chính sách và mục tiêu dài hạn của Indonesia là xây dựng ngành quốc phòng của riêng mình, khi Jakarta tìm cách giảm sự phụ thuộc vào thiết bị quân sự do nước ngoài sản xuất. Tuy nhiên, quyết định của Indonesia cũng sẽ phụ thuộc vào khả năng tương tác và các yếu tố về lực lượng lao động, đặc biệt là khi nước này đã đặt hàng một số tài sản hải quân khác từ các đối tác châu Âu.
Trên thực tế, mối quan hệ an ninh ngày càng phát triển giữa hai nước đã vượt xa phạm vi hợp tác tiềm năng về việc sản xuất chung các khinh hạm. Giới quan sát nhận định rằng việc Thủ tướng Nhật Bản Shigeru Ishiba lựa chọn Malaysia và Indonesia để thực hiện chuyến thăm nước ngoài đầu tiên trên cương vị Thủ tướng và tiếp đó là chuyến thăm tới Việt Nam, Philippines hồi đầu tháng 5/2025 thể hiện rõ sự coi trọng khu vực Đông Nam Á trong chính sách của Thủ tướng Ishiba. Trong khi các quốc gia này từ lâu theo đuổi chính sách đối ngoại dựa trên nguyên tắc không liên kết, các chuyến thăm của Thủ tướng Ishiba báo hiệu cam kết liên tục của Tokyo đối với khu vực có tầm quan trọng chiến lược khi Nhật Bản tìm cách phòng ngừa nguy cơ biến động kinh tế toàn cầu ngày càng gia tăng và tạo ra môi trường an ninh thuận lợi hơn.
Mặc dù Indonesia không phải là một trong những quốc gia có yêu sách trong các tranh chấp lâu dài ở Biển Đông, nhưng nước này đã có những vụ va chạm với các tàu Trung Quốc ở vùng biển giàu tài nguyên xung quanh quần đảo Natuna. Tokyo đã giúp Jakarta cải thiện năng lực tuần tra hàng hải thông qua huấn luyện chung và cung cấp tàu, bao gồm 2 tàu tuần tra cao tốc mới sẽ được chuyển giao cho Hải quân Indonesia theo chương trình Hỗ trợ an ninh nước ngoài (OSA) mới của Nhật Bản.
Hai nước cũng đã tăng cường các cuộc tập trận quân sự chung, với việc Đại sứ Akhmadi lưu ý rằng cuộc tập trận đa quốc gia “Siêu lá chắn Garuda” (Super Garuda Shield) năm nay sẽ chứng kiến Lực lượng Phòng vệ Nhật Bản (JSDF) có sự đóng góp lớn nhất từ trước đến nay, với hơn 250 quân nhân và một tàu chiến. Tokyo và Jakarta cũng đã nhất trí tổ chức vòng đàm phán “2+2” lần thứ 3 giữa Bộ trưởng Ngoại giao và Quốc phòng vào cuối năm nay. Cùng với đó, tăng cường hợp tác kinh tế với Đông Nam Á vẫn là một trong những ưu tiên hàng đầu của Nhật Bản trong bối cảnh cạnh tranh ngày càng gia tăng với Trung Quốc. Tháng 1/2025, ông Ishiba đã nhấn mạnh vai trò trung tâm của Indonesia trong nỗ lực này.
Đại sứ Akhmadi nhấn mạnh: “An ninh năng lượng và kinh tế đóng vai trò ngày càng quan trọng trong quan hệ hai nước”. Jakarta đã đồng ý tiếp tục cung cấp khí đốt tự nhiên hóa lỏng (LNG) cho Nhật Bản trong khi Tokyo sẽ tiếp tục hỗ trợ phát triển dự án khí đốt Abadi của Indonesia, dự kiến sẽ bắt đầu sản xuất vào khoảng năm 2029 hoặc 2030 với sự hỗ trợ của Inpex, công ty thăm dò dầu khí lớn nhất Nhật Bản. Jakarta và Tokyo cũng đang trong giai đoạn đàm phán cuối cùng về một thỏa thuận khoáng sản quan trọng, dự kiến sẽ bao gồm việc thăm dò, phát triển, sản xuất, tinh chế và chế biến tại Indonesia các khoáng sản thiết yếu như niken, nhằm mục đích thúc đẩy sản xuất pin và đa dạng hóa chuỗi cung ứng.
Trao đổi với tờ “Japan Times”, Đại sứ Akhmadi cho biết: “Với việc Trung Quốc kiểm soát phần lớn hoạt động chế biến lithium trên toàn thế giới, chúng tôi (Indonesia) muốn thấy nhiều khoản đầu tư hơn từ Nhật Bản vào việc sản xuất các khoáng sản quan trọng tại Indonesia”. Ông nói thêm rằng thỏa thuận này dự kiến sẽ được ký kết “trong tương lai gần” và sẽ toàn diện hơn thỏa thuận được ký kết giữa Nhật Bản và Canada vào năm 2023.
Theo Đại sứ Akhmadi, mối quan hệ ngày càng phát triển giữa Jakarta và Tokyo phản ánh chính sách không liên kết của nước này khi muốn mở rộng quan hệ đối tác và tránh đứng về bên nào trong cuộc cạnh tranh ngày càng leo thang giữa Trung Quốc và Mỹ. Ông lưu ý: “Indonesia đặc biệt muốn hợp tác chặt chẽ hơn với các cường quốc tầm trung như Nhật Bản và Ấn Độ vì hợp tác với các siêu cường có nghĩa là có thể có ít đòn bẩy hơn trong các cuộc đàm phán, nhưng với các cường quốc tầm trung thì sẽ có sự bình đẳng hơn và chúng ta có thể làm nhiều hơn nữa để duy trì sự ổn định trong khu vực và tăng cường sự thịnh vượng của mình”.
Giới phân tích cho rằng việc tăng cường hợp tác giữa Indonesia và Nhật Bản nói chung và việc mở rộng hợp tác an ninh quốc phòng giữa hai nước nói riêng không chỉ có lợi cho 2 nước mà còn có những tác động tích cực tới vấn đề an ninh khu vực, nhất là trong bối cảnh cạnh tranh địa chiến lược giữa các siêu cường ở Biển Đông và khu vực ngày càng gay gắt, thể hiện trên một số điểm sau:
Thứ nhất, Indonesia và Nhật Bản là những nước tầm trung có vai trò quan trọng đối với Biển Đông và an ninh khu vực. Cả hai nước này đều có môi quan hệ hợp tác chặt chẽ với các nước ven Biển Đông như Việt Nam, Philippines, Malaysia. Việc tăng cường hợp tác giữa Indonesia và Nhật Bản nhất là trong lĩnh vực an ninh hàng hải, công nghệ quốc phòng tạo yếu tố quan trọng để đối trọng với một Trung Quốc ngày càng hung hăng ở Biển Đông.
Giới phân tích nhận định Nhật Bản đang ngày càng mở rộng quan hệ an ninh trong khu vực (bao gồm Biển Đông), với sự khuyến khích từ đồng minh lâu năm là Mỹ. Tokyo chính là “cánh tay nối dài” của Washington ở Biển Đông khi Nhật Bản tăng cường hợp tác an ninh hàng hải và quốc phòng với Indonesia hay các nước ven Biển Đông khác. Thủ tướng Nhật Bản Ishiba nhấn mạnh rằng: “Nhật Bản và Mỹ hợp tác vì hòa bình và ổn định của khu vực này sẽ đóng góp đáng kể vào hòa bình và ổn định của khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương và toàn thế giới”.
Thứ hai, mặc dù không liên quan trực tiếp tới các tranh chấp Biển Đông, song Indonesia đã nhiều lần phải đối đầu với hoạt động hung hăng của các tàu Trung Quốc tại vùng đặc quyền kinh tế xung quanh quần đảo Natuna. Trong khi đó, Nhật Bản thường xuyên lên án mạnh mẽ các hành vi cưỡng ép, bắt nạt láng giềng của Trung Quốc ở Biển Đông, đồng thời luôn ý thức rằng an ninh ở Biển Đông gắn liền với an ninh của Nhật Bản ở Biển Hoa Đông, hỗ trợ các nước ven Biển Đông trong cuộc đối đầu với Trung Quốc chính là để ngăn chặn các hành động hung hăng của Trung Quốc ở Biển Hoa Đông. Tháng 12/2024, Ngoại trưởng Nhật Bản Takeshi Iwaya đã bày tỏ “quan ngại nghiêm trọng” với người đồng cấp Trung Quốc về các hoạt động quân sự gia tăng của Bắc Kinh, đồng thời nhấn mạnh mối lo ngại về “tình hình tại Biển Hoa Đông, bao gồm cả khu vực xung quanh quần đảo Senkaku,” chuỗi đảo không có người ở do Nhật Bản kiểm soát nhưng bị Bắc Kinh tuyên bố chủ quyền. Giới chuyên gia đều nhận định động thái tăng cường hợp tác quốc phòng giữa Jakarta và Tokyo cũng là nhằm chống lại sự bành trướng của Bắc Kinh.
Thứ ba, cả Indonesia và Nhật Bản đều đề cao tinh thần thượng tôn pháp luật trong các hoạt động trên biển. Jakarta đã nhiều lần lên tiếng công khai phản đối yêu sách “đường chín đoạn” của Bắc Kinh ở Biển Đông, kể cả gửi công hàm lên Liên hợp quốc. Năm 2021, Tokyo cũng đã gửi công hàm lên Liên hợp quốc bác bỏ các yêu sách của Trung Quốc ở Biển Đông; ủng hộ phán quyết năm 2016 của Toà Trọng tài vụ kiện Biển Đông, kêu gọi các bên tuân thủ và thực thi phán quyết. Việc mở rộng hợp tác an ninh, quốc phòng giữa Indonesia và Nhật Bản có ý nghĩa quan trọng đối với việc bảo vệ trật tự dựa trên luật lệ ở Biển Đông. Indonesia là nước có vai trò quan trọng trong ASEAN, Nhật Bản là đối tác chiến lược toàn diện của ASEAN và có quan hệ chặt chẽ với tất cả các nước thành viên ASEAN. Việc tăng cường hợp tác giữa Jakarta và Tokyo sẽ tác động tích cực đối với việc củng cố sự đoàn kết, thống nhất trong ASEAN trên vấn đề Biển Đông và các vấn đề an ninh khu vực, đồng thời góp phần thúc đẩy tiến trình ngoại giao, pháp lý ở Biển Đông mà các nước ASEAN đã nhất trí.