Trong bối cảnh căng thẳng Biển Đông không ngừng leo thang và tình hình nội bộ Philippines khá phức tạp, ông Eduardo Año – Chủ tịch Hội đồng An ninh Quốc gia và là Cố vấn An ninh Quốc gia Philippines – cho biết Philippines đang xây dựng một chiến lược dài hạn để bảo vệ các yêu sách ở Biển Đông nhằm duy trì lập trường rõ ràng, nhất quán của mình cho cả thời kỳ hậu chính quyền của Tổng thống Ferdinand Marcos Jr.
Giới quan sát nhận định rằng động thái này có thể giúp Manila tránh được sự dao động theo kiểu “con lắc” khiến chính sách đối ngoại của nước này liên tục thay đổi giữa Washington và Bắc Kinh trong những năm gần đây, và thay vào đó là xây dựng một cách tiếp cận nhất quán hơn bắt nguồn từ lợi ích quốc gia.
Tại một diễn đàn an ninh hôm 6/5/2025, ông Eduardo Año nhấn mạnh rằng sáng kiến này là phản ứng trực tiếp đối với “các yêu sách lãnh thổ vô căn cứ, quá đáng, bành trướng, quân sự hóa và đối đầu của Trung Quốc với các nước láng giềng”. Ông Eduardo Año đã viện dẫn các hoạt động của Bắc Kinh tại Bãi cạn Scarborough – Philippines gọi là Bajo de Masinloc – nơi các tàu hải cảnh và dân quân biển Trung Quốc đã duy trì sự hiện diện để khống chế kể từ cuộc đối đầu năm 2012.
Ông Eduardo Año nhấn mạnh sự hiện diện của Bắc Kinh “là sự tương phản rõ ràng đối với những gì chúng ta thúc đẩy trong nỗ lực chung hướng tới một trật tự trên biển ổn định, công bằng và dựa trên luật lệ. Thậm chí còn đáng lo ngại hơn, các vùng lãnh thổ hợp pháp khác của chúng ta, không chỉ Bãi cạn Scarborough, đã phải chịu những bất lợi, sự chiếm đóng hoặc kiểm soát bất hợp pháp”. Biển Đông từ lâu đã là nguồn gây căng thẳng giữa Philippines và Trung Quốc do các yêu sách lãnh thổ và biển chồng lấn. Manila gọi phần yêu sách của mình là Biển Tây Philippines và cáo buộc Bắc Kinh ngày càng hung hăng trong các chiến thuật vùng xám – các biện pháp gây hấn không dẫn đến xung đột quân sự – để khẳng định quyền kiểm soát đối với vùng biển này trong những năm gần đây.
Ông Eduardo Año cũng cho biết căng thẳng hiện tại giữa Philippines và Trung Quốc là “thực tế chúng ta không thể bỏ qua”. Ông nói: “Philippines thừa nhận rằng những thách thức ở Biển Đông khó có thể giảm bớt trong thời gian tới. Tình hình sẽ trở nên phức tạp hơn nữa do các điểm nóng tiềm tàng trong khu vực, tiếp tục phát triển trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị và địa kinh tế gia tăng cũng như động lực an ninh toàn cầu thay đổi”.
Giới phân tích cho rằng động thái thúc đẩy chính sách dài hạn trên vấn đề Biển Đông của Manila là rất đáng hoan nghênh và cần thiết cho công cuộc đấu tranh với Bắc Kinh nhằm bảo vệ chủ quyền, quyền chủ quyền và các lợi ích trên biển của đất nước. Tuy nhiên, để chiến lược dài hạn đạt được hiệu quả, Philippines phải áp dụng “nghệ thuật quản lý nhà nước toàn diện” hơn, vượt ra ngoài các chiến dịch truyền thông và phản đối ngoại giao.
Ông Joshua Espeña – giảng viên quan hệ quốc tế tại Đại học Bách khoa Philippines – lưu ý rằng hoạt động “minh bạch quyết đoán” hiện tại của chính phủ Philippines, bao gồm ghi lại và chia sẻ công khai các hoạt động hàng hải của Trung Quốc thông qua các cuộc tuần tra của lực lượng bảo vệ bờ biển tại các cuộc họp báo và qua các cơ quan truyền thông, trang mạng, có hiệu quả trong việc nâng cao nhận thức nhưng vẫn chưa đủ. Ông Espeña cho biết: “Mặc dù những thông tin thông qua sự minh bạch quyết đoán của Lực lượng bảo vệ bờ biển Philippines được đánh giá cao, nhưng chính phủ Philippines phải bổ sung bằng các công cụ quyền lực khác. Điều này bao gồm việc tăng cường chuỗi cung ứng của đất nước thông qua quan hệ đối tác công tư, kết nối và quản trị dựa vào cộng đồng, cũng như sự ủng hộ của quốc hội đối với ngân sách quốc phòng để phân bổ kinh phí cho chương trình hiện đại hóa Lực lượng vũ trang Philippines (AFP)”.
Ông Chester Cabalza – người sáng lập kiêm chủ tịch của tổ chức nghiên cứu Hợp tác an ninh và Phát triển quốc tế có trụ sở tại Manila – cho biết một chính sách dài hạn ở Biển Tây Philippines sẽ có nghĩa là một “chính sách nhất quán và liên tục bất kể sự thay đổi trong chính quyền sau khi Tổng thống Marcos Jr. rời nhiệm sở vào năm 2028”. Theo ông Cabalza, “đây là tuyên bố táo bạo sau khi Manila thay đổi lập trường chính sách Biển Tây Philippines, thay đổi từ Washington sang Bắc Kinh rồi lại sang Washington (một lần nữa)”.
Mặc dù Philippines từ lâu đã là đồng minh hiệp ước của Mỹ, nhưng nước này đã chuyển sang lập trường ủng hộ Bắc Kinh hơn dưới thời cựu Tổng thống Rodrigo Duterte, người đã tuyên bố “tách biệt” khỏi Mỹ vào năm 2016 trong chuyến thăm Trung Quốc. Năm 2024, ông Duterte tiết lộ rằng ông đã thực hiện một thỏa thuận bất thành văn với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình để duy trì nguyên trạng ở Biển Tây Philippines – một tiết lộ đã gây ra phản ứng dữ dội của công chúng và bị cáo buộc phản quốc.
Ông Chester Cabalza nhấn mạnh rằng, một chiến lược bền vững sẽ cần ưu tiên lợi ích của Philippines hơn hết. Ông nói: “Con lắc sẽ phải dừng lại ở giữa hoặc nên nghiêng về Manila hơn để duy trì lợi ích quốc gia của riêng mình trong bối cảnh cạnh tranh bá quyền của hai siêu cường ở khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương”. Cố vấn an ninh quốc gia Eduardo Año cho rằng cách tiếp cận dài hạn đang được xây dựng này sẽ được cố định trong một “hệ thống phòng thủ mạnh mẽ, đáng tin cậy và tự lực” có khả năng ứng phó với các mối đe dọa đối với chủ quyền và quyền hàng hải của Philippines.
Ông Sherwin Ona – nghiên cứu viên quốc tế tại Viện Nghiên cứu Quốc phòng và An ninh Đài Loan – cho biết, Manila có khả năng theo đuổi một chiến lược toàn diện kết hợp các công cụ ngoại giao, quân sự, kinh tế và truyền thông. Điều này có thể bao gồm một mạng lưới liên minh được tăng cường thông qua các thỏa thuận về lực lượng viếng thăm bao gồm hợp tác trong các lĩnh vực như phòng thủ mạng, ngăn chặn thông tin sai lệch và phát triển ngành công nghiệp quốc phòng. Philippines có khả năng sẽ ưu tiên “các mặt hàng chủ lực” như máy bay chiến đấu đa năng, tàu ngầm và các chương trình khinh hạm, cùng với việc xây dựng các hệ thống chống tiếp cận/chống xâm nhập khu vực (A2/AD) cũng như năng lực nhận thức về lĩnh vực hàng hải.
Những nhà quan sát khác cũng chia sẻ quan điểm tương tự. Ông Cabalza lưu ý rằng các thỏa thuận quốc phòng gần đây của Philippines với Úc, Nhật Bản và New Zealand đóng vai trò là “khuôn mẫu tốt” cho các hiệp ước quân sự khác đang được xem xét, bao gồm cả với Pháp và Anh. Ông Cabalza nói: “Sức hấp dẫn của Manila chắc chắn sẽ được các nước láng giềng Đông Nam Á sao chép. Nhưnhg điều mà Manila có thể mang lại một cách tự nhiên chính là tầm quan trọng về mặt địa chiến lược của nước này”. Trong khi đó, ông Joshua Espeña nói thêm rằng các quan hệ đối tác chiến lược trong tương lai nên vượt ra ngoài việc chỉ mua sắm các nền tảng và bao gồm “hỗ trợ kỹ thuật, các gói bảo trì và các hệ thống hậu cần tích hợp”.
Lý do Manila cần xây dựng một chiến lược dài hạn trên vấn đề Biển Đông được giới chuyên gia chỉ ra là:
Trước hết, cần phải nhận thức rõ mưu đồ kiểm soát, độc chiếm Biển Đông của Bắc Kinh là xuyên suốt, không thay đổi, vì vậy nếu không có một chiến lược dài hạn sẽ không thể đối phó với mưu đồ này của Trung Quốc. Việc thiếu một chiến lược dài hơi sẽ dẫn tới việc thiếu nhất quán trong chính sách và khiến sức mạnh quốc gia giảm sút trong việc đối phó với sự hung hăng của Trung Quốc ở Biển Đông.
Hai là, việc có một chiến lược nhất quán tạo điều khiện cho Philippines có thể đầu tư nâng cao năng lực quốc phòng để có thể phối hợp có hiệu quả với các đồng minh, đối tác trong việc bảo vệ chủ quyền, quyền chủ quyền và quyền tài phán của Philippines trên Biển Đông, đồng thời tạo thuận lợi cho các đồng minh, đối tác trong việc hỗ trợ Manila trong việc nâng cao năng lực quốc gia.
Ba là, Philippines đã giành thắng lợi trong vụ kiện trọng tài Biển Đông và có được một phán quyết bác bỏ hầu hết các yêu sách biển của Trung Quốc ở Biển Đông. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để Manila đấu tranh với Trung Quốc ở Biển Đông. Philippines là một nước nhỏ cần xây dựng một chiến lược dài hạn trên tinh thần thượng tôn pháp luật để có thể khai thác Phán quyết năm 2016 của Toà Trọng tài, đồng thời vận động các nước khác ủng hộ việc tuân thủ Phán quyết.
Giới chuyên gia cho rằng chiến lược dài hạn của Philippines đối với Biển Đông cần thể hiên một tầm nhìn quốc gia vượt lên trên sự thay đổi chính quyền, đồng thời kết nối hiệu quả giữa an ninh quốc gia, lợi ích kinh tế biển và vai trò trong cấu trúc khu vực, cụ thể chiến lược dài hạn này cần giải quyết một số vấn đề sau:
Thứ nhất, cần khẳng định quyết tâm bảo vệ vững chắc quyền chủ quyền và quyền tài phán dựa trên luật pháp quốc tế. Theo đó, coi Công ước Liên hợp quốc về Luật biển (UNCLOS) 1982 và Phán quyết Trọng tài Biển Đông năm 2016 là nền tảng pháp lý không thể đảo ngược trong bất kỳ cuộc đàm phán nào.
Thứ hai, nâng cao năng lực quốc phòng của đất nước, trong đó tập trung tăng cường năng lực thực thi pháp luật biển, củng cố năng lực phòng thủ trên biển biển và kiểm soát không gian biển. Theo đó, cần ưu tiên xây dựng năng lực phòng thủ trên biển và bảo vệ đảo, bao gồm radar giám sát, tàu tuần tra tầm xa, máy bay không người lái và hệ thống phòng thủ ven biển; tăng cường hiện diện thường xuyên tại các điểm tiền tiêu, như Bãi Cỏ Mây, Bãi Cỏ Rong, và Bãi Cạn Scarborough; xây dựng hệ thống giám sát biển tích hợp.
Thứ ba, Philippines không thể đơn độc bảo vệ lợi ích ở Biển Đông mà cần dựa vào chiến lược liên kết nhiều tầngvới các đối tác quốc tế và khu vực. Theo đó, cần tiếp tục củng cố liên minh quân sự với Mỹ; mở rộng hợp tác an ninh biển với các đối tác khác như Nhật Bản, Úc, Hàn Quốc, Ấn Độ, và EU, bao gồm viện trợ quốc phòng, huấn luyện và chia sẻ tình báo; tăng cường phối hợp chặt chẽ với các nước ven Biển Đông khác; Thúc đẩy đoàn kết ASEAN trong vấn đề Biển Đông, tạo mặt trận thống nhất trong đàm phán với Trung Quốc về Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC).
Thứ tư, ngư dân là lực lượng tuyến đầu bảo vệ chủ quyền và sinh kế biển là nền tảng cho an ninh kinh tế biển, do vậy chính phủ cần có biện pháp bảo vệ và phát triển sinh kế biển bền vững cho người dân. Theo đó, cần củng cố hạ tầng hỗ trợ ngư dân, bao gồm trung tâm hậu cần, tàu hỗ trợ hậu cần và các điểm tránh, trú bão gần khu vực tranh chấp; thực thi chính sách bảo vệ ngư dân theo luật pháp quốc tế, kêu gọi quốc tế hỗ trợ khi ngư dân bị đe dọa trên vùng biển hợp pháp; phát triển bền vững nghề cá, ngăn ngừa khai thác quá mức, kết hợp với bảo vệ môi trường sinh thái biển.
Thứ năm, cần chủ động thúc đẩy tiến trình ngoại giao, pháp lý. Theo đó, kiên trì sử dụng các công cụ ngoại giao đa phương lẫn song phương; sẵn sàng triển khai các vụ kiện pháp lý mới nếu cần; đề xuất sáng kiến về bảo vệ an ninh hàng hải trong khuôn khổ ASEAN, ADMM+ và APEC, nhằm quốc tế hóa vấn đề Biển Đông một cách tích cực; sử dụng ngoại giao nhân dân, học thuật và truyền thông quốc tế để tạo sự ủng hộ rộng rãi từ cộng đồng quốc tế đối với lập trường hợp pháp của Philippines. Trên đây là những phân tích về tính cấp thiết của Philippines phải có một chiến lược dài hạn đối với Biển Đông và một số gợi ý chính về những vấn đề cần được nêu rõ trong chiến lược này để tránh sự đứt gãy chiến lược trong việc bảo vệ chủ quyền, quyền chủ quyền và các lợi ích trên biển của Manila dù dưới bất cứ chính quyền của Tổng thống nào.