Một bộ phim tài liệu dài chưa tới một giờ, ba đoạn video được cắt ghép trong vài giây, khiến cho cả một trong những đế chế truyền thông lớn nhất hành tinh chao đảo. Đó là chuyện mới xảy ra, không một chút cường điệu.
BBC: Cơn địa chấn từ ba mẩu ghép
Vụ tranh cãi giữa BBC và Tổng thống Mỹ Donald Trump về việc chỉnh sửa phát biểu liên quan tới ngày 6/1/2021 đã phơi bày một nghịch lý gai góc của thời đại truyền thông hiện đại: chỉ cần sai một nhịp, hậu quả có thể tính bằng… tỷ đô la và bằng uy tín của cả một nền báo chí công.
BBC là biểu tượng lâu đời của báo chí công Anh, thành lập năm 1922. Tờ báo đang trải qua cuộc khủng hoảng bị xem là tồi tệ nhất trong nhiều thập kỷ. Một sai lầm biên tập trong bộ phim thuộc chương trình Panorama đã khiến Tổng giám đốc Tim Davie và Giám đốc tin tức Deborah Turness phải từ chức.
Dù BBC khẳng định bộ phim do một công ty độc lập sản xuất, dù họ đã gửi lời xin lỗi Tổng thống Trump và gọi vụ chỉnh sửa là “sai lầm trong phán đoán”, tổ chức truyền thông này vẫn phải đối mặt với những lời chỉ trích nặng nề về thiên vị, về trách nhiệm, và đặc biệt là về sự minh bạch.
Tổng thống Trump cho rằng các đoạn video bị cắt ghép đã tạo cảm giác ông kích động vụ bạo loạn ở Điện Capitol. Ông gọi “quả bom” này nguy hại “hơn cả tin giả”. Và ông nhất quyết đòi bồi thường, không phải tiền triệu, mà tới từ 1 đến 5 tỷ USD.
Mặc dù BBC tuyên bố không chấp nhận cáo buộc phỉ báng và không bồi thường, nhưng tổ chức lừng lẫy này vẫn phải đối diện với sự phẫn nộ của công chúng, áp lực điều trần, điều tra nội bộ, và một đợt khủng hoảng niềm tin chưa từng có.
Trong sự kiện này, điều đáng suy nghĩ nhất không phải là con số 1-2- hay 5 tỷ USD, mà là tính chất “trong suốt” của niềm tin công chúng vào báo chí. Chỉ cần một chút bẩn bụi dù vô tình, dù nhỏ cũng có thể làm vẩn đục, hoen ố cả cấu trúc, cả bầu không khí.
Nền báo chí thế giới đã chứng kiến đủ các làn sóng khủng hoảng uy tín, nhưng vụ BBC lần này có một ý nghĩa đặc biệt. Bởi đây không phải một tờ báo tư nhân, mà là đài truyền hình công quốc gia, được nuôi bằng tiền thuế của người dân. Do đó, yêu cầu trách nhiệm đạo đức, trách nhiệm minh bạch và trách nhiệm nghề nghiệp càng được đặt lên cao hơn.
Trong góc nhìn này, theo chúng tôi, lời xin lỗi của BBC chưa đủ sức thuyết phục. Bởi xin lỗi là bước đầu, còn giải trình và chế tài mới là thước đo của một nền báo chí nghiêm túc. Việc hai lãnh đạo từ chức là một tín hiệu, nhưng đối với một tổ chức khổng lồ như BBC, đây chỉ giống như “rút hai tảng đá ra khỏi một ngọn núi”. Ngọn núi vẫn còn đó, và những vết nứt bên trong còn cần được gia cố kỹ lưỡng.
Thêm một câu hỏi lớn vang lên ở Anh: Nếu BBC thất bại trong vụ kiện, tiền bồi thường sẽ lấy từ đâu. Từ ngân sách công; từ phí giấy phép truyền hình; hay từ tiền của hàng triệu gia đình Anh? Nếu điều đó xảy ra, cơn phẫn nộ thực sự, như một cựu Bộ trưởng Truyền thông cảnh báo, là điều hoàn toàn có thể dự đoán.
Khi chính khách cũng là… nạn nhân của truyền thông
Trong nhiều năm, Donald Trump nổi tiếng là người giãn nở, thậm chí tận dụng xung đột với báo chí. Ông gọi nhiều tờ báo lớn là tin giả, tấn công trực diện vào những hãng tin bị ông xem là thiên tả. Nhưng khi chính ông trở thành đối tượng của một sai sót biên tập, câu chuyện không còn là khẩu chiến nữa. Nó trở thành một vụ kiện pháp lý với mức đòi bồi thường khổng lồ, cùng những tác động chính trị tiềm ẩn không nhỏ.
Các tổ chức báo chí thường lý giải rằng, họ đóng vai trò giám sát quyền lực chính trị, điều này hoàn toàn đúng. Nhưng bản thân những chính khách, đặc biệt là người đứng đầu một quốc gia, cũng có quyền được phản hồi khi thấy mình bị phản ánh sai lệch, thậm chí bị đâm sau lưng. Báo chí không phải là chiếc loa khuếch đại sự thật tuyệt đối. Báo chí là con người, và con người thì có thể sai. Nhưng điều bắt buộc là phải sửa sai một cách đàng hoàng.
Đó là lý do vì sao vụ BBC – Trump thu hút sự quan tâm của cả thế giới. Nó buộc báo chí phải nhìn lại mình, buộc chính khách phải cân nhắc cách đối thoại với truyền thông, và buộc công chúng phải xem lại tiêu chuẩn mà họ đòi hỏi ở báo chí quốc gia.
Bấy lâu không ít người chỉ trích phương Tây về các cuộc khủng hoảng truyền thông, nhưng thực tế, chính những khủng hoảng này lại là minh chứng sống động cho tính tự điều chỉnh của hệ thống dân chủ. Một bộ phim sai lệch vài giây có thể kéo cả Tổng giám đốc BBC ra điều trần trước Quốc hội.
Một lãnh đạo truyền thông có thể mất chức trong 24 giờ khi công luận chất vấn. Đó là thứ mà nhiều quốc gia đang theo dõi, không phải để bắt chước từng hành động, mà để học tinh thần – tinh thần của sự chịu trách nhiệm.
Nền dân chủ mạnh không phải vì hoàn hảo, mà vì có khả năng tự sửa lỗi. Mỹ và Anh không tránh được sai lầm, nhưng họ có cơ chế làm rõ, tranh luận công khai, và buộc những người có quyền lực, kể cả các “ông lớn truyền thông”, phải trả lời.
Trong thời buổi nhiễu loạn thông tin, những điều này còn đáng giá hơn vàng. Và hồi chuông đã dóng lên: Nghề báo cần rèn lại từ gốc.
Vụ BBC – Trump chỉ là phần nổi của tảng băng. Dưới bề mặt là một câu hỏi thời đại: Làm báo như thế nào khi video có thể bị cắt ghép trong vài giây, khi AI có thể tạo ra lời nói chưa từng tồn tại, khi hàng tỷ dân mạng chia sẻ thông tin nhanh hơn bất kỳ cơ quan báo chí nào?
Đòi hỏi làm báo trung thực giờ không chỉ là chuyện đạo đức nữa, mà là chuyện kỹ thuật và hệ thống. Nhà báo phải thành thạo công nghệ như một kỹ sư số. Biên tập viên phải hiểu AI như hiểu bút mực của mình. Các đài truyền hình phải có quy trình kiểm chứng nhiều lớp, đủ để bắt những sai sót nhỏ nhất trước khi nó trở thành scandal tỷ đô.
Thời của “nghe đâu đó”, “tôi nghĩ là”, “người ta nói rằng” đã chấm dứt. Thời của xác minh dữ liệu, phân tích nguồn tin, truy xuất gốc video và giám sát AI đã đến. Và quan trọng nhất, đạo đức nghề báo chưa bao giờ cần được rèn giũa nghiêm khắc đến vậy.
Nếu một đoạn video bị ghép sai cũng có thể châm ngòi khủng hoảng quốc tế, người làm báo phải “tỉnh như sáo”, phải tự hỏi: Ai kiểm duyệt? Quy trình nào đảm bảo không ai được “tự ý thêm bớt”? Làm sao để người dân tin rằng những gì họ xem, dù chỉ ba giây, là đúng với sự thật?
BBC sẽ còn phải trải qua những tháng ngày khó khăn. Ông Trump, người từng đối đầu gay gắt với truyền thông, nay lại trở thành tâm điểm của một sai sót biên tập. Nhưng cuối cùng, vụ việc này không phải đòn đánh vào nền báo chí, mà là lời nhắc nhở về trách nhiệm của nó.
Trách nhiệm nói đúng. Trách nhiệm nói đủ. Trách nhiệm không cắt ghép, không bóp méo. Và trách nhiệm sửa sai, bằng hành động chứ không chỉ bằng lời xin lỗi.
Trong kỷ nguyên số và AI, sứ mệnh của báo chí càng nặng, nhưng cũng càng cao đẹp. Báo chí phấn đấu trở thành chiếc la bàn giữa cơn bão thông tin, và bằng mọi giá giữ lấy lòng tin của công chúng.
H.Đ