Việc Thái Lan và Campuchia nhất trí để đại diện quân đội hai nước gặp nhau trong khuôn khổ Ủy ban Biên giới chung (GBC) vào ngày 24/12 không đơn thuần là một bước đi kỹ thuật nhằm hạ nhiệt giao tranh…
Quyết định này phản ánh một thực tế đáng chú ý: kết quả cụ thể nhất của cuộc họp Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN (tại Kuala Lumpur, Malaysia ngày 22/12), sau nhiều tuyên bố kêu gọi kiềm chế và đối thoại, lại là việc quay trở lại cơ chế quân sự song phương. Các nhà quan sát “bình” rằng: một khi ngoại giao đã hoàn tất vai trò tạo khung chính trị, trách nhiệm dừng tiếng súng được chuyển giao cho quân đội.
Về mặt danh nghĩa, ASEAN tiếp tục khẳng định vai trò trung tâm trong việc thúc đẩy đối thoại và giảm căng thẳng. Các ngoại trưởng đã gặp nhau, trao đổi quan điểm và tái khẳng định những nguyên tắc quen thuộc về giải quyết hòa bình tranh chấp. Tuy nhiên, khoảng cách giữa tuyên bố chính trị và diễn biến trên thực địa vẫn tồn tại. Khi giao tranh chưa chấm dứt, những lời kêu gọi kiềm chế khó có thể thay thế các mệnh lệnh cụ thể đối với lực lượng vũ trang đang trực tiếp đối đầu.
Trong bối cảnh đó, việc “cậy” đến quân đội trở thành lựa chọn mang tính thực dụng. GBC, với tư cách là cơ chế song phương cấp cao giữa quân đội Thái Lan và Campuchia, có thẩm quyền thảo luận và quyết định các vấn đề liên quan trực tiếp đến triển khai lực lượng, phạm vi hoạt động và biện pháp tránh xung đột. Khác với các thỏa thuận ngoại giao mang tính nguyên tắc, đồng thuận đạt được trong khuôn khổ GBC, nếu có, có thể nhanh chóng chuyển hóa thành mệnh lệnh trên thực địa.
Tuy nhiên, chính lựa chọn thực dụng này cũng cho thấy giới hạn của tiến trình ngoại giao khu vực. Nếu các cuộc họp cấp bộ trưởng có thể tạo ra một lộ trình rõ ràng hơn để hạ nhiệt căng thẳng, vai trò của quân đội lẽ ra chỉ dừng ở khâu thực thi. Thực tế cho thấy điều ngược lại: ngoại giao mở đường, nhưng nội dung then chốt lại phải chờ đến bàn đàm phán quân sự.
Khả năng ngừng bắn thành công thông qua GBC phụ thuộc trước hết vào mức độ cụ thể của các thỏa thuận đạt được. Một thỏa thuận quân sự có thể xác định rõ thời điểm, phạm vi và cơ chế liên lạc, từ đó tạo điều kiện kiểm soát tình hình. Nếu các yếu tố này được làm rõ, mệnh lệnh ngừng bắn có thể nhanh chóng được truyền xuống các đơn vị tiền phương, mang lại thay đổi rõ rệt trên thực địa.
Bên cạnh đó, chi phí kéo dài xung đột ngày càng gia tăng đối với cả hai phía. Giao tranh biên giới khó tạo ra lợi thế chiến lược bền vững, nhưng lại gây thiệt hại trực tiếp đến đời sống dân cư, gián đoạn hoạt động kinh tế và tạo áp lực chính trị trong nước. Thêm vào đó, việc duy trì lực lượng dày đặc trên biên giới cũng tốn kém nguồn lực và ảnh hưởng đến uy tín các lãnh đạo trong mắt công chúng. Trong hoàn cảnh đó, ngừng bắn, dù chỉ tạm thời, là lựa chọn ít rủi ro nhất.
Dẫu vậy, việc “cậy” đến quân đội không đồng nghĩa với ngừng bắn chắc chắn bền vững. Ngừng bắn, về bản chất, chỉ là biện pháp quản lý xung đột, không phải giải pháp cho tranh chấp. Khi các bất đồng cốt lõi về chủ quyền và cách xác định đường biên giới chưa được giải quyết, nguy cơ tái diễn đụng độ vẫn hiện hữu. Một thỏa thuận thiếu chi tiết rất dễ bị thử thách bởi những sự cố nhỏ trên thực địa.
Thách thức khác nằm ở khâu thực thi. Trong điều kiện căng thẳng kéo dài, việc kiểm soát tuyệt đối các đơn vị tiền phương không phải lúc nào cũng khả thi. Ngay cả khi mệnh lệnh từ cấp chỉ huy được ban hành rõ ràng, nguy cơ hiểu nhầm hoặc phản ứng vượt mức vẫn tồn tại. Điều này đòi hỏi các thỏa thuận ngừng bắn phải đi kèm cơ chế liên lạc trực tiếp và đủ tin cậy.
Ngoài ra, nội hàm của khái niệm “ngừng bắn” cũng cần được xác định rõ. Ngừng bắn toàn tuyến hay cục bộ, giữ nguyên vị trí hay rút lực lượng, cơ chế giám sát ra sao đều là những vấn đề quyết định tính khả thi. Nếu không làm rõ, thỏa thuận rất dễ trở thành nguồn tranh cãi mới.
Nhìn tổng thể, kết quả của cuộc họp Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN vừa qua cho thấy một thực tế quen thuộc: ngoại giao có thể tạo khuôn khổ và áp lực, nhưng nhưng khi khủng hoảng chạm đến thực địa, giải pháp cuối cùng vẫn phải dựa vào quân đội.
“Cậy” đến quân đội, trong trường hợp này, vừa là lựa chọn cần thiết, vừa là dấu hiệu giới hạn của nỗ lực ngoại giao hiện nay. Ngừng bắn, nếu đạt được, giúp tình hình lắng dịu, nhưng câu hỏi còn lại là: sau khi tiếng súng tạm im, tiến trình chính trị có đủ năng lực đi tiếp, hay lại phải tiếp tục trông chờ vào những người cầm súng?
T.V