Biển Đông là nơi chiếm tới một phần ba lưu lượng giao thông hàng hải toàn cầu, ước tính khoảng 5 nghìn tỉ đôla thương mại hàng năm. Có đến sáu quốc gia đòi chủ quyền ở khu vực này. Tuy nhiên, đó chỉ là bề nổi của tảng băng.
Biển Đông là nơi có nguồn tài nguyên phong phú gần và dưới bề mặt, lòng biển chứa đựng nguồn hải sản dồi dào và đáy biển có trữ lượng dầu mỏ và khí đốt lớn. Theo ước tính chính thức của Mỹ, trữ lượng đó ít nhất ngang bằng trữ lượng của Mexico. Biển Đông cũng là một trong những tuyến đường biển có tầm chiến lược quan trọng nhất và bị tranh chấp nhiều nhất trong thế kỷ 21.
Phía bắc Biển Đông giáp Trung Quốc. Nước này từng tuyên bố có chủ quyền lịch sử từ hàng trăm năm trước. Hiện tại Bắc Kinh tuyên bố chủ quyền đối với 95% vùng biển này và âm mưu mang về 80% lượng dầu thô nhập khẩu. Bắc Kinh cũng tuyên bố chủ quyền đối với những đảo nhỏ ở Biển Đông và đã bồi đắp một diện tích khoảng 1.300 héc-ta để duy trì phần lớn là cơ sở hạ tầng quân sự, bao gồm cả những đường băng đủ dài để máy bay ném bom có thể cất cánh và hạ cánh.
Với vị trí chiến lược quan trọng, từ nhiều thế kỷ nay Biển Đông đã đóng vai trò thiết yếu đối với sự sống còn kinh tế của những nước giáp ranh như Việt Nam, Malaysia, Brunei, và Philippines. Đối với những quốc gia không có tuyên bố chủ quyền cũng có lợi ích của riêng mình. Ngư trường Natuna giáp với Biển Đông cũng có trữ lượng khí thiên nhiên thiết yếu cho nước Indonesia gần đó. Còn các nước xa hơn như Hàn Quốc và Nhật Bản tuy không có tuyên bố chủ quyền ở Biển Đông nhưng lệ thuộc vào quyền tự do qua lại ở đây để đáp ứng hơn phân nửa nhu cầu năng lượng của họ.
Được coi là một cường quốc có khả năng đối trọng Trung Quốc, Mỹ tìm cách bảo vệ lợi ích của mình và của đồng minh, duy trì một sự hiện diện quân sự thường xuyên trong khu vực. Giới chức Hải quân Mỹ dự định mở rộng lực lượng điều động ra nước ngoài của Hạm đội Thái Bình Dương thêm khoảng 30 phần trăm nữa đến trước năm 2021.
Châu Á trong hai thập niên vừa qua vẫn tiếp tục tăng trưởng kinh tế đáng kinh ngạc, sự ổn định trong khu vực và sự tiếp cận đối với Biển Đông vẫn còn là một vấn đề có hệ quả toàn cầu. Những vụ đụng độ giữa tàu tuần tra hải quân Trung Quốc và tàu đánh cá của các nước lân cận cho thấy nhiều nguy cơ châm ngòi xung đột quốc tế và đẩy những cam kết an ninh của Washington lên hàng đầu.
Ở phương Tây, nhiều nước đã hối thúc Bắc Kinh tuân thủ Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS), một văn kiện ấn định những khu vực kiểm soát hàng hải dựa trên đường bờ biển. Nhưng Trung Quốc xem những luật lệ quản trị hàng hải mà Liên hợp quốc hậu thuẫn là không tương thích với luật pháp trong nước. Thậm chí họ xem những luật lệ này là những công cụ của bá quyền phương Tây được định ra để hạn chế ảnh hưởng đang lớn dần của Trung Quốc trong tư cách một cường quốc thế giới.
Mặc dù Mỹ là nước đã ký vào UNCLOS nhưng không phê chuẩn, thường dựa vào thỏa thuận quốc tế này để giải quyết những tranh chấp lãnh thổ. Vào tháng 7/2017, một ban hội thẩm gồm năm thẩm phán ở thành phố The Hague đã đồng lòng bác bỏ cơ sở pháp lý của gần như tất cả những tuyên bố chủ quyền lãnh hải của Trung Quốc. Trong vòng vài tuần, Tòa án Nhân dân Tối cao của Trung Quốc đã ban hành một quy định khẳng định “cơ sở pháp lý rõ ràng cho Trung Quốc bảo vệ trật tự hàng hải,” trong đó Bắc Kinh tuyên bố sẽ truy tố bất kỳ người nước ngoài nào bị phát hiện đang đánh cá hoặc thăm dò trong vùng biển tranh chấp.
Tờ Washington Free Beacon mới đây trích lời của chuyên gia cao cấp Michael Pillsbury thuộc Viện Hudson ở Mỹ. Ông này nhận định, chính phủ Mỹ hiện đang thiếu cả hai khả năng về chiến tranh pháp lý và đối phó với chiến tranh pháp lý của Trung Quốc. Ông nói: “Trung Quốc dường như được tổ chức tốt hơn để thiết kế và thực hiện các chiến thuật pháp lý khôn ngoan để thách thức các quy tắc quốc tế mà không bị chế tài trừng phạt’.
Ông Pillsbury cũng nói rõ hơn là có thể việc Trung Quốc áp dụng chiến thuật chiến tranh pháp lý ở biển Đông sẽ khiến Quốc hội Mỹ cho phép chính phủ xây dựng một khả năng tốt hơn để đối phó với âm mưu bành trướng trên biển. Cho đến khi Mỹ có được khả năng như vậy thì sẽ dễ dàng hơn để đối phó với chiến tranh pháp lý của Trung Quốc, nhất là khi có sự ủng hộ của Liên hợp quốc.
Điều đáng quan tâm là, đến nay đã có nhiều phương tiện khác nhằm giải quyết những tranh chấp lãnh thổ phức tạp nhưng không hữu hiệu. Bộ quy tắc ứng xử cho Biển Đông của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á, lâu nay đã bị trì hoãn và là văn kiện mà giới chức Bắc Kinh nói sẽ chung quyết vào năm 2017, sẽ không có mấy tác dụng trong việc giải quyết những tuyên bố chủ quyền chồng chéo. Cũng giống như phán quyết của Tòa trọng tài LHQ ở The Hague, bất kỳ tuyên bố nào của ASEAN có tính ràng buộc pháp lý đều thiếu cơ chế có ý nghĩa để thi hành.
Từ lâu Mỹ vẫn nói rằng họ không tỏ thái độ chính thức về tranh chấp Biển Đông, dù nước này vẫn hay chỉ trích hành vi của Trung Quốc và đã mở rộng những liên minh quốc phòng với những nước có tuyên bố chủ quyền chồng lấn.Khi Tổng thống Mỹ Donald Trump nhậm chức, ông đã bắt tay xử lý cuộc khủng hoảng trên Biển Đông.
Quý bạn đọc cùng nhớ lại nhiệm kỳ trước. Chưa đầy bảy tuần sau khi Tổng thống Barack Obama nhậm chức, tàu và máy bay của Trung Quốc đã đối đầu với tàu USNS Impeccable. Đây là tàu do thám tại vùng biển nằm về phía nam Đảo Hải Nam. Obama đã lập tức ra lệnh cho tàu này rời đi. Mỹ khẳng định họ có quyền ở đó và rằng tàu của họ đã bị quấy nhiễu. Bắc Kinh thì bênh vực hành động của mình. Ông Obama phản ứng bằng cách gửi một khu trục hạm có gắn phi đạn điều hướng tới để bảo vệ tàu Impeccable.
Những sự kiện tương tự có thể tiếp tục định hình những tranh chấp khi nó diễn ra trên biển. Cho tới khi những câu hỏi lớn hơn về chủ quyền lãnh hải được giải quyết, tuyến đường trên biển Đông hứa hẹn sẽ vẫn là điểm tựa mà địa chính trị thương mại quốc tế và nền kinh tế toàn cầu đặt trọng tâm vào. Và cách tốt hơn cả trong lúc này là các bên tạm gác tranh chấp để cùng khai thác.
Thế giới vẫn chăm chú theo dõi những diễn biến đang và sắp xảy ra trên vùng biển chiến lược này.