Trong năm 2018, Trung Quốc đã bước vào giai đoạn mới của việc quân sự hóa các đảo nhân tạo phi pháp tại quần đảo Trường Sa thuộc chủ quyền Việt Nam. Trung Quốc lần đầu tiên điều máy bay vận tải quân sự tới đá Vành Khăn, lắp đặt thiết bị gây nhiễu tiên tiến trên đá Vành Khăn và đá Chữ Thập, triển khai tên lửa đối không cùng tên lửa hành trình diệt hạm trên một số đảo nhân tạo phi pháp. Trung Quốc tiếp tục đưa tàu hải quân đến Trường Sa và cho các tàu của lực lượng dân quân biển hiện diện ở khu vực. Ngoài ra, Trung Quốc (5/2018) lần đầu tiên máy bay ném bom H-6K hạ cánh xuống đảo Phú Lâm trong quần đảo Hoàng Sa thuộc chủ quyền Việt Nam, xây dựng thêm cấu trúc mới phi pháp trên Đá Bông Bay thuộc nhóm đảo An Vĩnh, quần đảo Hoàng Sa. Trong khi đó, Mỹ và các nước đồng minh tiếp tục đẩy mạnh các hoạt động tuần tra đảm bảo tự do hàng hải và ngăn chặn các hoạt động phi pháp của Trung Quốc ở Biển Đông. Xu hướng trên sẽ tiếp tục được duy trì trong năm 2019.
Trung Quốc tiếp tục triển khai các hoạt động phi pháp ở Biển Đông
Về hoạt động quân sự ở Biển Đông: Trong năm qua, Trung Quốc chủ yếu tập trung vào việc quân sự hóa trên các thực thể này. Ngoài ra, Bắc Kinh cũng tiếp tục triển khai (phi pháp) thêm một số trang thiết bị, khí tài quân sự ra đảo Phú Lâm, thuộc quần đảo Hoàng Sa của Việt Nam; tiến hành hàng ngàn cuộc tập trận bắn đạn thật trên Biển Đông. Trong đó có nhiều cuộc tập trận huy động một lượng lớn phương tiện vũ khí cũng như quân nhân tham gia tập trận. Tuy nhiên, hầu hết các cuộc tập trận của Trung Quốc đều diễn ra ở khu vực thuộc quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa của Việt Nam (bị Trung Quốc sử dụng vũ lực chiếm đóng trái phép). Việc Trung Quốc tiến hành quân sự hóa ở Biển Đông, đẩy mạnh các hoạt động tuần tra, tập trận phi pháp trong khu vực không chỉ đi ngược lại cam kết của ông Tập Cận Bình mà còn vi phạm hiến chương Liên Hợp quốc; vi phạm Công ước luật biển; vi phạm tuyên bố ứng xử các bên trên biển Đông (DOC) mà Trung Quốc đã ký ASEAN (2002) ở PhnomPenh Campuchia. Về mặt đối ngoại Trung Quốc đã đi ngược lại điều cam kết với các nước ASEAN là giữ nguyên hiện trạng trong quan hệ Việt Nam và thống nhất 6 nguyên tắc ứng xử giải quyết tranh chấp Biển Đông. Trong chuyến thăm chính thức Việt Nam, Chủ tịch Tập Cận Bình cũng ký tuyên bố chung Việt – Trung, trong đó khẳng định lại hai bên cam kết đảm bảo hòa bình ổn định khu vực. Đặc biệt, trong cuộc họp báo quốc tế ở nhà trắng, Chủ tịch Tập Cận Bình tuyên bố rằng Trung Quốc không quân sự hóa Biển Đông. Tuy nhiên, trên thực tế Trung Quốc đã đi ngược lại với điều cam kết, ngược lại với quốc tế. Hành động của Trung Quốc sẽ khiến cộng đồng quốc tế hiểu rõ bản chất và bộ mặt thật của Trung Quốc. Điều này không chỉ khiế Trung Quốc đã tự cô lập họ trong khu vực, đặc biệt trong mối quan hệ với các nước ASEAN mà còn khiến uy tín, danh dự quốc gia của Trung Quốc bị tụt giảm nghiêm trọng. Trong năm 2019, Trung Quốc có thể tiếp tục đưa vũ khí mới tới đá Vành Khăn, Chữ Thập và các đảo nhân tạo khác; đẩy mạnh các hoạt động tập trận bắn đạn thật tại khu vực quần đảo Trường Sa và Hoàng Sa của Việt Nam.
Trung Quốc sẽ biên chế nhiều loại vũ khí khủng ở Biển Đông: Trong năm 2019, Trung Quốc sẽ hạ thủy và đưa vào hoạt động tàu hàng không mẫu hạm Type 001A là tàu sân bay đầu tiên do Trung Quốc tự sản xuất, có thể chở theo 32 chiến đấu cơ J-15; tàu khu trục Type 055, đã được thử nghiệm từ tháng 8/2018. Tàu khu trục 12.000 tấn trang bị tên lửa dẫn đường này được đánh giá là một trong những chiến hạm đáng gờm nhất trên thế giới; tàu ngầm Type 095, sở hữu hệ thống đẩy không khí độc lập mới (AIP) tạo điều kiện để tàu ngầm này duy trì hoạt động dưới mặt nước trong nhiều tháng. Trung Quốc sẽ đưa vào sử dụng một số loại hình máy bay mới như máy bay cảnh báo sớm JK-600, máy bay ném bom chiến lược H-20, tiêm kích J-20, máy bay vận tải cỡ lớn Y-20, trực thăng Z-20.
Về việc khai thác tài nguyền khoáng sản ở Biển Đông: Trung Quốc một mặt đẩy mạnh các hoạt động thăm dò, khai thác tài nguyên khoáng sản, dầu khí ở Biển Đông; tiếp tục hỗ trợ, đầu tư cho ngư dân đánh bắt, nuôi trồng hải sản trên Biển, nhất là tại các vùng biển tồn tại tranh chấp ở quần đảo Hoàng Sa, quần đảo Trường Sa và bãi cạn Scarborough/Hoàng Nham; tiếp tục áp đặt các lệnh cấm đánh bắt cá hàng năm (phi pháp) trên biển, đồng thời gia tăng các hoạt động tuần tra, giám sát, bắt giữ, xua đuổi (trái phép) tàu cá các nước hoạt động hợp pháp trong các ngư trường truyền thống. Bộ Nông nghiệp Trung Quốc thường đơn phương ra thông báo ngừng đánh cá từ 12h ngày 1/5 đến 12h ngày 16/8 trên Biển Đông. Vùng biển từ 12 độ vĩ Bắc đến đường giao giới vùng biển Phúc Kiến – Quảng Đông, kể cả vịnh Bắc Bộ và vùng biển thuộc chủ quyền Việt Nam. Mặt khác, Trung Quốc tiếp tục gia tăng các hoạt động ngăn cản, phá rối các nước ven Biển Đông hợp tác khai thác dầu khí với nước ngoài.
Bắc Kinh tiếp tục đẩy mạnh các hoạt động nghiên cứu về Biển Đông: Trung Quốc sẽ thành lập thêm các Trung tâm nghiên cứu khoa học tổng hợp về biển cấp quốc gia nhằm mở rộng giao lưu hợp tác biển giữa Trung Quốc và ASEAN; đẩy mạnh hoạt động nghiên cứu khoa học, bao biện cho các tuyên bố “chủ quyền của Trung Quốc ở Biển Đông”; thúc đẩy phát triển kinh tế biển và góp phần xây dựng “Vành đai và con đường”.
Ngoài ra, cùng với việc đẩy mạnh các hoạt động trên thực địa và củng cố chứng cứ pháp lý nhằm khẳng định “chủ quyền” ở Biển Đông (phi pháp), Trung Quốc tiếp tục tuyên truyền về biển đảo một cách nhất quán, thống nhất từ trung ương đến địa phương. Nội dung tuyên truyền của Trung Quốc tiếp tục xoay quanh việc tự bao biện cho cái gọi là “chủ quyền” và hành động phi pháp ở Biển Đông, tìm cách chỉ trích, đổ lỗi cho các nước gây căng thẳng trong khu vực và mua chuộc, lôi kéo, thậm chí là ép buộc các nước ủng hộ Trung Quốc. Bắc Kinh cũng vẫn tập trung sử dụng cơ quan truyền thông đại chúng (các cơ quan thông tấn, truyền thông và báo chí như Tân Hoa xã, Phượng Hoàng, Hoàn Cầu, Sina, Sohu, CCTV…) để đưa tin, hình ảnh, bài viết cập nhật về hoạt động bảo vệ “chủ quyền” biển đảo của quân, dân Trung Quốc trong năm 2019. Trong đó, có nhiều trang (chính thống và phi chính thống như diễn đàn quân sự, diễn đàn Nam Hải…) sẽ tiếp tục chuyên đăng các thông tin liên quan Biển Đông nhằm tuyên truyền về vấn đề “chủ quyền”, kích động tinh thần dân tộc và tán phát các thông tin xuyên tạc sự thật khiến người dân Trung Quốc và cộng đồng quốc tế ngộ nhận về “chủ quyền không thể tranh cãi” của Trung Quốc. Bộ Ngoại giao, Bộ Quốc phòng, Bộ Ngư nghiệp, Văn phòng Quốc vụ Viện và Cục Hải dương quốc gia Trung Quốc tiếp tục là những cơ quan đầu não trong việc tuyên truyền về “chủ quyền” biển đảo của Trung Quốc. Chính phủ Trung Quốc, các Viện nghiên cứu, trường Đại học, hãng phim truyền hình… sẽ tiếp tục xuất bản nhiều ấn phẩm văn hóa liên quan vấn đề Biển Đông; tích cực dùng hình thức thông qua các hoạt động du lịch của người dân để tuyền truyền, khẳng định “chủ quyền” của nước này ở Biển Đông…
Mỹ tiếp tục gia tăng các hoạt động tuần tra ở Biển Đông
Trong năm 2018, Mỹ đã thúc đẩy nhiều hoạt động thực tế nhằm đối phó, ngăn chặn các hoạt động phi pháp của Trung Quốc ở Biển Đông, góp phần duy trì hòa bình, ổn định trong khu vực. Những tuyên bố, hoạt động của Mỹ ở Biển Đông đều được triển khai dựa trên chính sách mới của Chính quyền Tổng thống Donald Trump, theo đó: Mỹ sẽ thúc đẩy các hoạt động tự do hàng hải, ngoại giao pháp lý, hỗ trợ an ninh trên biển và hỗ trợ các nước ASEAN đàm phán Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông với Trung Quốc. Nhằm thách thức tuyên bố chủ quyền quá đáng của Trung Quốc ở Biển Đông, Mỹ đã nhiều lần cho chiến hạm áp sát một số đảo nhân tạo phi pháp trong các hoạt động bảo vệ tự do hàng hải.
Trong năm 2019, Mỹ tiếp tục chỉ trích các hoạt động phi pháp của Trung Quốc nhằm tăng cường ảnh hưởng và tiến hành quân sự hóa phi pháp ở Biển Đông. Chính quyền Tổng thống Donald Trump sẽ không lùi bước trước áp lực từ Trung Quốc, hải quân Mỹ sẽ tiếp tục cho máy bay, tàu chiến áp sát đảo nhân đạo phi pháp nhằm thách thức tuyên bố chủ quyền quá đáng của Trung Quốc ở Biển Đông. Cùng với những hoạt động trên thực địa và tuyên bố ngoại giao, Mỹ sẽ tăng cường quan hệ với các nước đồng minh thân thiết trong khu vực như Nhật Bản, Australia, Philippines để tìm cách kiềm chế và ngăn chặn các hoạt động phi pháp của Trung Quốc. Ngoài ra, không loại trừ khả năng Mỹ sẽ áp đặt thêm các biện pháp trừng phạt kinh tế để yêu cầu Trung Quốc phải tuân thủ luật pháp quốc tế, chấm dứt các hoạt động khiêu khích, đe dọa tự do hàng hải, hàng không ở Biển Đông.
Philippines sẽ quên hẳn phán quyết của Tòa Trọng tài và tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông
Trong năm 2018, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte đã đưa ra nhiều tuyên bố thể hiện mong muốn củng cố quan hệ với Trung Quốc và từng bước thúc đẩy hợp tác khai thác tài nguyên với Bắc Kinh ở Biển Đông. Philippines và Trung Quốc cũng đã tổ chức tham vấn lần thứ 3 về vấn đề Biển Đông. Tính đến thời điểm hiện tại, các vòng tham vấn mới chỉ mang tính chất trao đổi quan điểm của hai nước về vấn đề Biển Đông và tìm kiếm cơ hội hợp tác trong một số lĩnh vực như ngư nghiệp, dầu khí, bảo vệ môi trường và tăng cường lòng tin chính trị giữa hai nước. Có lẽ thành quả lớn nhất trong ba vòng đàm phán vừa qua là các công ty của Trung Quốc và Philippines đang trao đổi thỏa thuận thăm dò dầu khí tại lô 57 và lô 72 (nằm trong vùng tranh chấp ở Bãi Cỏ Rong – Reed Bank) của Philippines. Đáng chú ý, trong chuyến thăm Philippines của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình (20-21/11), hai bên đã trao đổi và đạt được nhiều thỏa thuận liên quan vấn đề Biển Đông.
Tiếp bước những gì đã đạt được trong năm 2018, Chính quyền của Tổng thống Rodrigo Duterte sẽ tiếp tục duy trì chính sách hiện nay đối với vấn đề Biển Đông, trong đó nhấn mạnh vào việc cải thiện quan hệ với Bắc Kinh và tập trung hợp tác khai thác tài nguyên ở Biển Đông.
Thái Lan sẽ thúc đẩy vấn đề Biển Đông trong năm Chủ tịch luân phiên ASEAN
Thái Lan tuy không liên quan trực tiếp tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông, song Bangkok có vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy giải quyết hòa bình các tranh chấp trong khu vực. Trên cương vị Chủ tịch luân phiến ASEAN, Thái Lan sẽ có những đóng góp quan trọng trong vấn đề Biển Đông.
Trong năm 2019, Thái Lan sẽ tích cực đóng vai trò trung gian, cùng tìm ra hướng giải quyết thích hợp nhất cho tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông dựa trên một số điểm cơ bản như: giải quyết hòa bình tranh chấp trên cơ sở luật pháp quốc tế; duy trì hòa bình, ổn định, đảm bảo an ninh an toàn hàng hải ở Biển Đông; thực hiện nghiêm túc Tuyên bố 6 điểm của ASEAN và DOC, sớm thúc đẩy xây dựng COC… Thái Lan cũng muốn thông qua vấn đề Biển Đông để nâng cao vai trò vị trí của Bangkok trong ASEAN. Hơn nữa, do những hành động gây hấn của Trung Quốc ở Biển Đông thời gian qua là nguy cơ đe doạ hoà bình ổn định của khu vực, điều này sẽ ảnh hưởng đến lợi ích và vai trò của Thái Lan nên là một thành viên trong cộng đồng ASEAN, Thái Lan sẽ không thể thờ ơ trước những căng thẳng ngày một leo thang ở Biển Đông. Tuy nhiên, một mặt do có quan hệ đối tác khá chặt chẽ về kinh tế lẫn quân sự với Trung Quốc, mặt khác do biến động về chính trị cũng như phải đối phó bất ổn tại miền Nam và tác động, ảnh hưởng trong quan hệ với Mỹ nên Thái Lan sẽ gặp nhiều khó khăn khi tìm cách tăng cường ảnh hưởng trong vấn đề Biển Đông khi giữ chức Chủ tịch luân phiên ASEAN.
Về Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông
Trong năm 2018, Trung Quốc và các nước ASEAN đã tích cực thúc đẩy đàm phán về Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) có tính ràng buộc và hữu hiệu. Dưới sự nỗ lực của các bên liên quan, COC bước đầu đã đạt được một số thành công nhất định. Tuy được Trung Quốc và ASEAN thúc đẩy đàm phán, song vẫn còn gặp nhiều khó khăn để đạt được COC trong thời gian sắp tới. Nguyên nhân chính là do có những tranh chấp phức tạp về mặt pháp lý trong việc xác lập các vùng biển và thềm lục địa xuất phát từ việc giải thích và áp dụng khác nhau các quy định của UNCLOS 1982; tranh chấp chủ quyền đối với các đảo, đá ở Biển Đông. Đặc biệt là một số thành viên khi tham gia với những động cơ chính trị khác nhau, tiêu biểu là Trung Quốc, một thành viên đã có những hoạt động vi phạm các quyền và lợi ích chính đáng, hợp pháp của các quốc gia khác xung quanh Biển Đông, bất chấp luật pháp quốc tế và các cam kết chính trị đã đạt được. Trung Quốc đã và đang tìm cách trì hoãn quá trình thương thảo để tranh thủ tạo được lợi thế trong đàm phán về COC. Chừng nào yêu sách “đường lưỡi bò” của Trung Quốc chưa được hợp thức hóa trong việc xác lập phạm vi điều chỉnh COC thì chừng đó không thể có được COC. Điều đó đồng nghĩa với việc Trung Quốc phải thực hiện bằng được chiến lược độc chiếm Biển Đông, dùng Biển Đông để vươn lên tranh giành vị trí siêu cường số một thế giới đối trọng với Mỹ. Và như vậy có thể thấy rằng cái gọi là “đã đạt được bản thảo đầu tiên của COC” do Trung Quốc chủ động thông tin là cố ý thổi phồng, nhằm mục đích tuyên truyền, mê hoặc dư luận vì động cơ chính trị. Có chăng chỉ có thể là “đã đạt tiến triển tốt trong việc xây dựng “Khung COC với Trung Quốc” như phía Philppines thông báo.
Trong năm 2019, COC sẽ không có nhiều bước tiến triển mới, chủ yếu vẫn là các cuộc đàm phán, trao đổi giữa ASEAN và Trung Quốc. Hai bên có thể đạt được nhất trí về việc xây dựng “Văn bản dự thảo sơ bộ” (tên chính thức là Single Draft COC Negotiating Text, gọi tắt là Văn bản SDNT) chính thức dùng làm cơ sở cho thương lương về. Tuy nhiên, việc Trung Quốc cố tình trì hoãn COC chỉ khiến việc thảo luận, trao đổi tiếp tục rơi vào thế bế tắc, không đạt được kết quả thực chất. Trong khi đó, ASEAN sẽ tiếp tục bị chia rẽ, không thống nhất lập trường chung trong vấn đề COC nói riêng và Biển Đông nói chung, khiến bản thân ASEAN cũng không đạt được nhất trí chung về các điều khoản trong COC.
Đàm phán về một Bộ Quy tắc Ứng xử tại Biển Đông COC là mục tiêu được đưa ra trong Tuyên bố về Ứng xử của Các Bên ở Biển Đông (năm 2002) nhằm bảo vệ hòa bình và thúc đẩy hợp tác giữa các nước ASEAN và Trung Quốc tại khu vực. Dự án COC bế tắc trong hơn 10 năm. Năm 2016 Trung Quốc bị xử thua trong vụ kiện Biển Đông, mà Philippines khiếu nại lên Tòa Trọng Tài Thường Trực. Năm ngoái 2017, Bắc Kinh đột nhiên muốn thúc đẩy đàm phán. Nhiều người hy vọng việc ASEAN và Trung Quốc đạt được COC sẽ giúp Biển Đông lặng sóng. Nhưng không ít chuyên gia lo ngại Trung Quốc gây áp lực lên các nước nhỏ trong thương thuyết, gây chia rẽ, hoặc dùng đàm phán đã câu giờ, nhằm thực thi chính sách lấn dần từng bước. Còn đối với một số nước ASEAN, một Bộ COC không mang tính ràng buộc sẽ không ngăn chặn được tham vọng của Bắc Kinh.
Các nước đồng minh của Mỹ tăng cường tập trận, tuần tra trên Biển Đông
Trong năm 2018, các nước đồng minh của Mỹ, nhất là Australia, Nhật Bản, Anh… đã thông qua nhiều hình thức, biện pháp để tăng cường hiện diện tại Biển Đông nhằm đảm bảo hoạt động tự do hàng hải, hàng không và hòa bình, ổn định ở khu vực. Việc các nước trên thúc đẩy chính sách, hoạt động trong kh vực đã tạo nên hiệu ứng, góp phần duy trì ổn định ở Biển Đông. Australia tiếp tục tăng cường hiện diện ở Biển Đông, đưa ra nhiều tuyên bố chỉ trích hoạt động phi pháp của Trung Quốc trong khu vực, đồng thời thúc đẩy hợp tác, giao lưu với các nước liên quan nhằm đảm bảo hòa bình, ổn định ở Biển Đông. Ngoài việc tăng cường hiện diện, tuần tra ở Biển Đông, Nhật Bản cũng tích cực thúc đẩy hợp tác song phương, đa phương với các nước liên quan nhằm đảm bảo tự do hàng hải, hàng không ở Biển Đông. Ấn Độ đã tích cực tăng cường hiện diện ở Biển Đông bằng cách thúc đẩy hợp tác song phương, đa phương ở Biển Đông. Ngoài việc tăng cường tuần tra ở Biển Đông, Anh và Pháp cũng tích cực hợp tác với các nước trong vấn đề Biển Đông…
Xu thế này sẽ được các nước đồng minh của Mỹ duy trì và đẩy mạnh trong năm 2019. Bộ trưởng Quốc phòng Pháp Florence Parly cho biết Pháp sẽ gửi hàng không mẫu hạm Charles de Gaulle đến Biển Đông với lực lượng mạnh chưa từng có vào tháng 01/2019. Hàng không mẫu hạm Charles de Gaulle vừa hoàn tất chương trình tu chỉnh định kỳ vào năm 2017, sẽ thực hiện chuyến tuần tra trên biển đầu tiên bằng toàn bộ khả năng tác chiến với gần 40 tiêm kích Rafale M. Rafale M là chiến đấu cơ đa năng có tầm tác chiến bao trùm hơn 3.000 km và là loại máy bay chiến đấu nước ngoài duy nhất được phép hoạt động trên các hàng không mẫu hạm của Mỹ. Charles de Gaulle cũng là hàng không mẫu hạm duy nhất của đồng minh nhận mọi loại chiến đấu cơ Mỹ tính từ F18 C/D đáp xuống và bay đi an toàn trong giới hạn 80 lượt cất cánh/ngày. Charles de Gaulle có lịch sử hoạt động khá ấn tượng và là một trong những hàng không mẫu hạm tham chiến nhiều nhất trên thế giới. Cùng với Pháp, Anh cũng sẽ điều hai hàng không mẫu hạm HMS Queen Elizabeth R08 và HMS Prince of Wales R09 đến Biển Đông vào đầu năm 2019 để phối hợp với các hoạt động quân sự của Nhật Bản và Mỹ khi cần thiết. Ngoài ra, Ấn Độ, Nhật Bản, Australia… sẽ điều hàng không mẫu hạm, tàu chiến tới tuần tra ở Biển Đông.
Việc các nước trên tiếp tục duy trì chính sách, hoạt động trong khu vực trong năm 2019 sẽ tạo nên hiệu ứng, góp phần duy trì ổn định ở Biển Đông. Trong khi đó, Trung Quốc tiếp tục sử dụng các giọng điệu cũ, nhằm chỉ trích, cáo buộc một cách vô căn cứ đối với các nước đồng minh của Mỹ khi hiện diện ở Biển Đông.