Trong những nước tồn tại tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông, Philippines và Việt Nam vẫn được coi là ngọn cờ đầu trong việc chống lại âm mưu bá quyền và độc chiếm Biển Đông của Trung Quốc. Tuy nhiên, cùng với việc thay đổi Chính phủ, Philippines đang ngày càng đánh mất chính mình trong công cuộc đấu tranh với Trung Quốc.
Philippines đã quên cách đấu tranh chống Trung Quốc
Từng là bên nguyên đơn, khởi kiện Trung Quốc ra Tòa Trọng tài thường trực (PCA) liên quan đến tranh chấp ở Biển Đông, song chính sách Biển Đông cũng như mối quan hệ với Mỹ và Trung Quốc của Philippines, dưới thời Tổng thống Duterte đã thay đổi gần như đảo ngược.
Dưới chính quyền Tổng thống Benigno Aquino III, Philippines theo đuổi chính sách cứng rắn ở Biển Đông, chủ động khởi kiện Trung Quốc lên PCA, củng cố liên minh với Mỹ nhằm mục tiêu ngăn chặn Trung Quốc xâm phạm các lợi ích của Philippines ở Biển Đông. Tuy nhiên, từ tháng 5/2016, khi ông R. Duterte được bầu làm Tổng thống nhiệm kỳ 2016-2022, chính sách Biển Đông của Philippines đã có những điều chỉnh, cả về mục tiêu, ưu tiên và biện pháp triển khai. Chính quyền Philippines theo đuổi mục tiêu giữ chủ quyền và giành lợi thế về pháp lý và dư luận để đổi lấy quan hệ ổn định với Trung Quốc, tạo cơ hội cho phát triển đất nước và ổn định cuộc sống cho người dân với tính toán rằng, việc tạm gác đòi hỏi chủ quyền ở khu vực bãi cạn Scarborough là “chi phí” nhỏ để đổi lấy lợi ích lớn hơn. Tổng thống R. Duterte ngầm chấp nhận việc Trung Quốc kiểm soát thực tế ở Scarborough, nhưng đổi lại ngư dân của Philippines được ra vào đánh bắt cá bình thường ở khu vực này. Trong chuyến thăm Trung Quốc của Tổng thống R. Duterte, từ ngày 18-21/10/2016, Trung Quốc đã cam kết cho Philippines vay khoản tín dụng 9 tỉ USD; hai nước cũng đã ký kết các thỏa thuận hợp tác kinh tế và phát triển cơ sở hạ tầng hơn 15 tỉ USD. Tổng thống Duterte cho rằng, giảm căng thẳng với Trung Quốc ở Biển Đông sẽ tạo cơ hội hợp tác và làm giảm nguy cơ từ bên ngoài, tạo điều kiện để Philippines tập trung vào xử lý các vấn đề trong nước như chống tội phạm ma túy, tham nhũng và phát triển kinh tế.
Trong chuyến thăm của Bộ Thương mại Philippines tới Bắc Kinh vào tháng 01/2017, Trung Quốc đã cam kết chi 3,7 tỷ USD vốn vay ưu đãi để Manila triển khai 30 dự án, tập trung trong các lĩnh vực xóa đói, giảm nghèo. Hai bên cũng nối lại các thảo luận về hợp tác khai thác năng lượng qua đàm phán giữa công ty Dầu khí Hải dương Trung Quốc (CNOOC) và Công ty PXP Energy Philippines. Ngoài ra, Trung Quốc đồng ý cung cấp 1,7 tỷ USD để mua 900 ngàn tấn gạo và các sản phẩm nông nghiệp của Philippines; cho Manila vay 500 triệu USD để mua sắm trang bị quân sự, đề nghị Philippines mua 03 tàu ngầm với trị giá 108 triệu USD, cam kết cung cấp gói viện trợ vũ khí cho cuộc chiến chống ma túy, khủng bố và bàn giao cho Philippines 23.000 khẩu súng trường M4.
Trong chuyến thăm Trung Quốc lần thứ hai và tham dự hội nghị thượng đỉnh “Một Vành đai, Một Con đường” của ông Duterte(5/2017) , Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã cam kết cung cấp gói viện trợ 73 triệu đô la và hỗ trợ xây cơ sở hạ tầng tại Philippines; ngoài ra 9 công ty của Trung Quốc cũng ký ý định thư để đầu tư nhiều dự án kinh doanh trị giá 9,8 tỷ đô la tại Philippines.
Trong chuyến thăm Philippines của Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường (25/11/2017), Bắc Kinh đã đề xuất kế hoạch hợp tác kinh tế dài hạn với Philippines. Tại cuộc gặp, hai nhà lãnh đạo đã chứng kiến lễ ký kết 14 thỏa thuận hợp tác liên quan đến kinh tế và quốc phòng. Trung Quốc cũng cam kết viện trợ 150 triệu nhân dân tệ (22,6 triệu đô la Mỹ) để giúp tái thiết thành phố Marawi, nơi bị tàn phá nặng nề sau cuộc xung đột giữa lực lượng chính phủ và các tay súng phiến quân Hồi giáo.
Hệ quả cay đắng vì trót nghe theo Trung Quốc
Philippines nhượng bộ với Trung Quốc trong vấn đề tranh chấp chủ quyền Biển Đông, thậm chí là bỏ qua phán quyết của Tòa Trọng tài Liên hợp quốc theo Phụ lục VII về vụ kiện “đường lưỡi bò”, để đổi lại những lợi ích về kinh tế từ Trung Quốc. Tuy nhiên, thực tế đến nay Philippines đang phải nhận cái kết cay đắng vì trót tin tưởng vào Trung Quốc.
Thứ nhất, đầu tư kinh tế chỉ là “lời hứa ngọt ngào” dành cho Philippines. Qua các tiếp xúc song phương, phía Trung Quốc cam kết sẽ đầu tư và cung cấp những khoản hỗ trợ tài chính ưu đãi lên đế hàng chục tỉ USD cho mục tiêu phát tiển nền kinh tế Philippines. Song đến nay nguồn vốn này vẫn chưa đổ về Philippines, cũng như chưa có bất kỳ dự án cơ sở hạ tầng lớn nào được khởi công. Ngoài ra, những khoản đầu tư của Trung Quốc còn quá ít so với đầu tư của các nước khác như Hàn Quốc, Nhật Bản tại Philippines.
Không những vậy, Trung Quốc thường cho vay mà không quan tâm khả năng trả nợ của đối tác, nhưng đổi lại cũng đòi hỏi lãi suất “cắt cổ” hoặc yêu cầu tài sản thế chấp hoặc có giá trị kinh tế lâu dài hay có vị trí an ninh, chiến lược đặc biệt quan trọng trong khu vực, kiểu như mỏ khoáng sản hay cảng biển để giành thêm quyền kiểm soát trong trường hợp bên đi vay vỡ nợ. Theo phân tích của chuyên gia Tara Francis Chan trên trang Business Insider, các khoản vay của Philippines từ Trung Quốc phải chịu mức lãi suất lên tới 2%-3% trong khi mức lãi suất từ Nhật Bản chỉ ở mức 0,25%-0,75% (tức là rẻ hơn 12 lần so với khoản vay từ Trung Quốc). Còn theo Nghị sĩ Gary Alejano của Philippines thì “Philippines có thể vẫn chưa đứng trước nguy cơ vỡ nợ nhưng việc chính quyền ông Duterte cứ liên tục vay những khoản khổng lồ không kiểm soát từ Trung Quốc để hoàn thành các dự án tham vọng có thể khiến Philipines rơi vào bẫy nợ, đặc biệt là sẽ chứng kiến cảnh ông Duterte quá phụ thuộc vào Trung Quốc”.
Ngoài ra, trong những dự án hạ tầng có vốn đầu tư Trung Quốc, thay vì hỗ trợ các doanh nghiệp và lao động địa phương, điều kiện gói vay của Trung Quốc cũng kèm theo việc phải chỉ định nhà thầu Trung Quốc thi công hoặc phải sử dụng lao động nhập cư người Trung Quốc, khiến ngày càng nhiều doanh nghiệp Trung Quốc do nhà nước nắm quyền quản lý các dự án đầu tư tại Philippines và người dân Philippines bị mất việc làm vào tay lao động Trung Quốc ngay trên đất nước của mình.
Thứ hai, nội bộ mâu thuẫn, bất đồng gia tăng. Giai đoạn gần đây, Chính quyền của Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte liên tục bị quan chức, người dân lên tiếng chỉ trích vì không dám bảo vệ chủ quyền và lợi ích của người dân ở Biển Đông, trước những hành động ngang ngược, phi lý của Trung Quốc. Tình trạng căng thẳng đã tạo ra nhiều mâu thuẫn, bất đồng trong nội bộ Philippines, khiến nước này đang dần tạo ra 2 phe phái có quan điểm khác nhau trong vấn đề Biển Đông.
Phe ủng hộ quan điểm làm thân với Trung Quốc để đổi lấy tài chính do Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte cầm đầu, người được cho là đã làm thay đổi cục diện tranh chấp ở Biển Đông. Trong một thời gian ngắn gần đây, ông Duterte đã đưa ra nhiều tuyên bố thể hiện “thiện chí” và quyết tầm “làm bạn” với Trung Quốc bằng mọi giá, bao gồm cả việc đánh đổi chủ quyền ở Biển Đông. Trong khi đó, Những người ủng hộ ông Duterte chủ yếu là thành viên Nội các của Chính phủ, họ thường đưa ra các tuyên bố ủng hộ chính sách của Tổng thống Philippines và tìm cách biện minh cho chính sách của Philippines liên quan vấn đề Biển Đông. Ngoại trưởng Philippines Alan Peter Cayetano (14/6) khẳng định rằng Chính phủ Philippines vẫn đang theo hướng tiếp cận “cẩn trọng” trong việc giải quyết tranh chấp Biển Đông; nhấn mạnh Chính phủ sẽ “không từ bỏ các yêu sách chủ quyền của Philippines ở Biển Đông, đặc biệt là bãi cạn Scarborough” và Trung Quốc cũng không kiểm soát hoàn toàn khu vực này, bởi “ngư dân và cảnh sát biển của Philippines vẫn đang có mặt ở đây”. Trước đó, Bộ trưởng Quốc phòng PhilippinesDelfin Lorenzana (4/6)tìm cách biện minh về việc Chính phủ không tăng cường năng lực quốc phòng để đối phó với Trung Quốc ở Biển Đông khi cho rằng“Philippines đang nỗ lực gấp đôi nhằm nâng cấp quân đội, song Manila hiện không có đủ tiềm lực dù chỉ là để chứng tỏ khả năng của mình”.
Phe phản đối chính sách của Chính phủ Tổng thống Duterte trong vấn đề Biển Đông do giới cựu quan chức Philippines khởi xướng. Nhiều cựu quan chức Philippines đã thể hiện thái độ bất bình, yêu cầu Chính quyền của ông Duterte phải có những hành động cứng rắn, kiên quyết hơn trước những hành động phi pháp, hiếu chiến của Trung Quốc trên Biển Đông. Cựu Ngoại trưởng PhilippinesAlbert del Rosario (16/7/2018) khẳng định các cuộc thảo luận song phương với Trung Quốc về việc giải quyết tranh chấp giữa hai bên sẽ không bao giờ có kết quả, thay vào đó cần tìm đến một cơ chế đa phương khác. Trong khi đó, cựu Bộ trưởng Quốc phòng Philippines Albert del Rosario (4/6/2018) lo ngại rằng chính quyền Tổng thống Rodrigo Duterte đã để mất chủ quyền lãnh thổ của nước này ở Biển Đông, sau khi Trung Quốc giành được quyền kiểm soát trên thực tế đối với Đá Sandy vào cuối năm 2017, đồng thời kêu gọi chính quyền đưa ra “một phản đối thực sự mạnh mẽ” đối với hành động này của Trung Quốc. Trong khi đó, các quan chức tư pháp của Philippines liên tục đưa ra những tuyên bố chỉ trích hành động “mềm dẻo” của Chính phủ, đồng thời cảnh báo Philippines có thể sẽ mất chủ quyền ở Biển Đông nếu không có các hành động cứng rắn với Trung Quốc.
Trong khi đó, người dân Philippines nhiều lần tổ chức biểu tình phản đối Trung Quốc, lên án Chính quyền “để mất Biển Đông vào tay Bắc Kinh” khi cho rằng Philippines đã không thực hiện những biện pháp cứng rắn đối với những hành động gây hấn của Trung Quốc ở Biển Đông kể từ sau khi thắng kiện “đường lưỡi bò” tại Tòa Trọng tài và đang cố tình bỏ qua Phán quyết này. Người dân Philippines đã thể hiện thái độ bực mình và tổ chức tuần hành phản đối Chính phủ khi xuất hiện nhiều tấm băng rôn màu đỏ có biểu ngữ bằng tiếng Anh và cả tiếng Trung Quốc ở phía dưới ghi: “Welcome to the Philippines, Province of China” (“Chào mừng bạn đến vớiPhilippines, một tỉnh của Trung Quốc”) trên đường phố Manila, vào đúng dịp kỷ niệm 2 năm ngày Tòa Trọng tài ra phán quyết về vụ kiện. Trước đó, người dân Philippines cũng tổ chức biểu tình sau khi truyền thông Philippines đăng tải các hình ảnh cho thấy Trung Quốc đã đi đến giai đoạn hoàn tất các cơ sở phục vụ hải quân và không quân trên các đảo nhân tạo ở Biển Đông.
Thứ ba, Trung Quốc vẫn lấn lướt, đe nạt Philippines ngay trong vùng đặc quyền kinh tế. Vụ việc mới đây nhất là vụ tàu dân quân biển Trung Quốc (9/6) ngang nhiên đâm chìm tàu cá của ngư dân Philippines ở Bãi Cỏ Rong rồi bỏ đi mà không cứu vớt ngư dân.
Thứ tư, tàu quân sự và tàu đánh cá của Trung Quốc tiếp tục hoạt động thường xuyên tại Bãi cạn Scarborough mà không bị cản trở. Hành động trên của Trung Quốc đã khiến cho môi trường sinh thái, nguồn tài nguyên thiên nhiên bị hủy hoại nghiêm trọng. Đặc biệt, đối với Philippines, hoạt động đánh bắt cá của ngư dân Philippines bị ảnh hưởng nghiêm trọng khi Trung Quốc ngăn cấm không cho ngư dân Philippines vào đánh bắt ở vùng biển vốn là ngư trường truyền thống của họ. Cục Thủy sản và Tài nguyên nước Philippine (15/6/2018) đã phải công bố báo cáo về đánh giá về mức thiệt hại nặng nề đối với các rặng san hô quanh khu vực bãi cạn Scarborough dưới sự kiểm soát của lực lượng Tuần duyên Trung Quốc, qua đó kết luận khu vực bãi cạn Scarborough hiện không còn cá nữa vì thức ăn cho cá là san hô đã biến mất và phải mất ít nhất 40 năm san hô mới mọc lại. Nguyên nhân là do không có người quản lý ngư dânTrung Quốc ở đây, để họ thỏa sức đánh bắt trái phép, bao gồm việc sử dụng chất nổ đối với các rặng san hô.
Lời kêu gọi hợp tác với Việt Nam và các nước để bảo vệ chủ quyền
Trước những gì đã xảy ra trong 3 năm gần đây khiến chính giới cũng như người dân Philippines bất bình về chính sách và thái độ của Tổng thống Duterte trong vấn đề Biển Đông. Đã có rất nhiều chuyên gia, học giả, chính giới Philippines kêu gọi chính quyền thay đổi cách tiếp cận trong vấn đề Biển Đông, điều chỉnh chính sách cứng rắn với Trung Quốc. Họ mong muốn Philippines quay trở lại giai đoạn của cựu Tổng thống Benigno Aquino III, khi đó Philippines là ngọn cờ đầu trong việc chống lại âm mưu bá quyền và độc chiếm Biển Đông của Trung Quốc.
Đáng chú ý, sau vụ Trung Quốc đâm chìm tàu cá Philippines, đã có nhiều tiếng nói của giới nghị sỹ Philippines kêu gọi chính phủ hợp tác với Việt Nam và Malaysia để tuần tra trên Biển Đông nhằm chống lại những hành động hung hăng của Trung Quốc. Nghị sĩ Ariel Casilao (13/6) thúc giục Tổng thống Rodrigo Duterte lên tiếng chỉ trích hành động đâm chìm tàu, đe dọa mạng sống 22 ngư dân Philippines của tàu Trung Quốc tại bãi Cỏ Rong; cho rằng vụ việc cho thấy chính phủ, các lực lượng vũ trang Philippines bất lực và không giúp ích gì trong việc bảo vệ sự an toàn của công dân và lãnh thổ của đất nước. Song song đó, ông cũng kêu gọi triển khai hoạt động “bảo vệ đặc biệt” đối với ngư dân Philippines. Ông Carlos Zarate, một nghị sĩ thuộc đảng Bayan Muna, kêu gọi chính phủ Philippines phối hợp với Việt Nam và Malaysia cũng như các bên liên quan trong khu vực trên Biển Đông nên được tiến hành để ngăn chặn những hành động hung hăng hơn nữa của Trung Quốc. Trước đó, Phó Chánh án Tòa án Tối cao Philippines Antonio Carpio kêu gọi nước này cũng như các nước trong khu vực, trong đó có Việt Nam, cùng tham gia tổ chức một “Phong trào vì Sự thật” để chống lại những luận điệu sai trái của Trung Quốc về “chủ quyền” Biển Đông .
Nhìn chung, việc chính quyền Tổng thống Philippines Duterte bất chất sự phản đối của người dân trong nước cũng như sự quan ngại, chỉ trích của cựu quan chức chính phủ tiền nhiệm để kết thân với Trung Quốc, gác lại chủ quyền ở Biển Đông, nhằm đổi lấy lợi ích kinh tế khiến chính trường Philippines bắt đầu rơi vào thế mâu thuẫn, mất đoàn kết. Việc này sẽ có những ảnh hưởng tiêu cực, gây mất ổn định cho an ninh quốc gia của Philippines, cũng như sự đoàn kết, tin tưởng và ủng hộ của người dân đối với Chính phủ của Tổng thống Duterte.
Vụ tàu Trung Quốc đâm chìm và bỏ mặc ngư dân Philippines vừa qua chỉ là “giọt nước tràn ly” khiến phong trào chống Trung Quốc và lời kêu gọi Manila hợp tác với các nước bảo vệ chủ quyền ở Biển Đông ngày càng bùng phát tại Philippines.