Các lớp băng dày tại Bắc cực đang tan chảy không chỉ mang lại cơ hội kinh tế mới cho các quốc gia vùng Bắc Cực như Mỹ, Nga, Canada, Na Uy, Đan Mạch mà còn cả những cường quốc ở các khu vực khác như Trung Quốc. Điều này tạo ra nguy cơ xung đột giữa các nước tại Bắc Cực ngày càng gia tăng.
Bắc Cực là vùng giàu tài nguyên
Khu vực Bắc Cực bao gồm lục địa Bắc Cực rộng khoảng 8 triệu km2 và biển Bắc Cực rộng khoảng 12 triệu km2. Các nhà khoa học ước tính Bắc cực chiếm 25% nguồn tài nguyên “chưa được phát hiện” toàn cầu. Báo cáo từ Viện Nghiên cứu địa chất Mỹ (USGS) cũng cho thấy 13% trữ lượng dầu mỏ và 30% trữ lượng khí đốt (tương đương với 1.670 ngàn tỉ m3) chưa được thăm dò trên thế giới đang “ngủ yên” dưới các lớp băng. Ngoài ra, Bắc Cực còn rất giàu tiềm năng khoáng sản. Khu vực này có những mỏ quặng sắt, kẽm, niken, vàng, uranium và nhiều loại khoáng sản khác với trữ lượng thuộc loại lớn nhất thế giới. Cần biết rằng mỏ kẽm lớn nhất thế giới đang nằm ở Alaska, một bang nằm gần Bắc Cực của Mỹ, trong khi đó một mỏ niken lớn nhất thế giới cũng được phát hiện ở vùng lãnh thổ Bắc Cực của Nga.
Theo NASA, một số mô hình khí hậu toàn cầu dự đoán Bắc Cực sẽ không còn băng trong những tháng mùa hè vào giữa thế kỷ này. Điều này có khả năng biến vùng biển ở đây trở thành tuyến đường vận chuyển quan trọng, có thể giúp rút ngắn được 6.000 – 8.000 km cho hải trình giữa châu Âu và châu Á. Hải sản cũng là một nguồn tài nguyên hết sức quan trọng và dồi dào ở Bắc Cực và trữ lượng khai thác có thể sẽ ngày càng lớn hơn khi nhiều diện tích mặt nước được giải phóng và thu hút nhiều loài di cư từ phía Bắc xuống.
Theo công ty tư vấn toàn cầu Strategic Forecasting, Inc (SFI) của Mỹ, khoảng 20% băng ở Bắc Cực sẽ tan ra vào năm 2050, lộ ra khoảng một triệu dặm vuông làm cho hành lang Tây Bắc, lộ trình vận tải biển ở các vĩ độ xa nhất về phía Bắc xuất hiện, tạo tiền đề cho các ngành công nghiệp khác như khai thác dầu khí, khai thác mỏ và du lịch phát triển. Theo ước tính sơ bộ của giới chuyên gia, hoạt động kinh tế hàng năm của khu vực Bắc Cực có thể vượt quá 450 tỷ USD.
Riêng phía Bắc Bắc Cực còn có giá trị rất lớn đứng trên quan điểm quân sự, nhất là trong bối cảnh chưa có các điều ước quốc tế cấm triển khai các vũ khí ở khu vực này. Bởi vậy, các quốc gia có liên quan như Mỹ, Na Uy, Canada, Thụy Điển và Nga, thậm chí cả Trung Quốc cũng đã và đang gửi thiết bị và phương tiện để thể hiện sự quan tâm của mình đối vùng đất xa xôi, hẻo lánh này.
Sự trở lại của Nga tại Bắc cực
Vào những năm 1990, quy mô của hầu hết các đơn vị quân đội Nga đồn trú tại Bắc cực đều bị thu hẹp. Về cơ bản, không có sự hiện diện của quân đội dọc theo bờ biển trải dài từ Murmansk đến Chukotka. Nga đã mất kiểm soát phần lớn khu vực rộng lớn này. Hiện nay, Nga đang quay trở lại đầu tư vào Bắc Cực với việc sử dụng các giải pháp công nghệ mới để củng cố cho các tuyên bố của mình. Các lực lượng vũ trang Nga đang gia tăng nhanh chóng tiềm lực quân sự và sự hiện diện tại Bắc cực. Moscow có hạm đội tàu phá băng lớn nhất thế giới tại đây và hiện giờ đang đẩy mạnh xây dựng các căn cứ quân sự, sân bay, cải thiện hệ thống hỗ trợ trên không, hệ thống bảo vệ phòng không và nâng cấp radar.
Nhưng không chỉ có Nga, các quốc gia khác ở vùng Bắc cực cũng tham gia vào cuộc chạy đua. Nhiều người đặt ra câu hỏi liệu những xung đột về lợi ích trong khu vực có thể dẫn đến một cuộc chiến tranh quy mô lớn hay không. Trên thực tế, có nhiều bất đồng giữa các nước ở khu vực Bắc cực vào thời điểm hiện tại và một số bất đồng đó tiềm ẩn những nguy hiểm. Cần phải lưu ý rằng, ranh giới giữa các vùng đặc quyền kinh tế ở Bắc cực vẫn chưa được xác định rõ ràng do sự mơ hồ của một số điều khoản trong luật pháp quốc tế và điều này đã dẫn đến những cách hiểu khác nhau cũng như làm nảy sinh nhiều bất đồng.
Vấn đề quan trọng tiếp theo tại Bắc cực là sự tranh cãi về chủ quyền của các quốc gia đối với “hành lang Đông Bắc” (NEP) hay tuyến đường biển phương Bắc theo cách gọi của Nga. Tuyến đường này đang ngày càng trở nên dễ tiếp cận với tàu thuyền thương mại do lớp băng bề mặt tan dần. Thời gian gần đây, Mỹ đã nhiều lần lên tiếng hạn chế sự hiện diện của Nga và thúc đẩy ý tưởng biến NEP thành một tuyến đường quốc tế, phản đối việc biến tuyến đường này thành một phần thuộc cơ sở hạ tầng giao thông quốc gia của Nga. Bên cạnh đó, Mỹ cũng tìm cách tăng cường hoạt động tại Bắc cực. Một trong những chiến lược được Mỹ sử dụng là triển khai một số lượng lớn các đơn vị bảo vệ bờ biển trong khu vực. Về phía Nga, Moscow cho rằng nước này có chủ quyền đối với NEP, vốn chạy qua vùng đặc quyền kinh tế của họ và bất cứ tàu thuyền nào muốn sử dụng tuyến đường này cũng cần phải có sự cho phép của Moscow. Tuy nhiên nhiều chuyên gia nhận định, lập trường của Nga đối với NEP chưa thực sự thuyết phục, đôi khi vẫn xuất hiện một số cáo buộc cho rằng Moscow vi phạm luật hàng hải quốc tế, đi ngược lại với quy tắc sử dụng biển và đại dương một cách hòa bình.
Trung Quốc đang tìm cách can thiệp sâu vào Bắc Cực
Trung Quốc đã từ lâu đầu tư vào khu vực này để chen chân vào khu vực. Theo Trung tâm Phân tích Hàng hải (Center for Naval Analysis) ở Washington (Mỹ), trong thời gian từ 2005 đến 2017, Trung Quốc đã đầu tư 89 tỷ USD vào 8 thành viên của Hội đồng Bắc Cực để tham gia nghiên cứu, khảo sát Bắc Cực. Hội đồng này được thành lập năm 1996 ở Ottawa (Canada) bao gồm 8 thành viên là Mỹ, Nga, Canada, Phần Lan, Na uy, Iceland, Đan Mạch và Thuỵ Điển. Năm 2013, Trung Quốc tham gia hội đồng này với tư cách là quan sát viên (hiện là một trong số 6 quan sát viên) không có quyền biểu quyết. Để được tham gia vào Hội đồng này, Trung Quốc đã “tấn công” mạnh trong chiến dịch mua chuộc Canada. Theo Naval War College Review, Trung Quốc hiện là đối tác thương mại lớn thứ hai của Canada và là quốc gia có nguồn vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài lớn thứ bảy vào Canada với tổng vốn 20 tỉ USD. Chỉ riêng lĩnh vực dầu khí, hai tập đoàn Trung Quốc Sinopec và CNOOC đã đầu tư hơn 16 tỉ USD vào công nghiệp năng lượng Canada. Không chỉ Canada, Trung Quốc còn “đánh mạnh” vào Iceland. Từ năm 2008, khi kinh tế Iceland sụp đổ, Trung Quốc đã liên tục rót vốn vào nước này, đặc biệt sau chuyến công du của Thủ tướng Ôn Gia Bảo vào tháng 4/2012. Khoản đầu tư này rất đáng nể so với mức độ đầu tư của chính 8 thành viên nói trên. Theo tờ nhật báo Thế giới của Đức, trong thời gian từ 2012 đến 2017, mức độ đầu tư của một số thành viên hội đồng vào các hoạt động liên quan đến khu vực này như sau: Nga 194,4 tỷ USD, Mỹ 189,7 tỷ USD, Canada 47,3 tỷ USD, Na uy 2,5 tỷ USD, Đan Mạch 2 tỷ USD và Iceland 1,2 tỷ USD.
Trong khi đó, giới chuyên gia Nhật Bản cho rằng Chính sách Bắc Cực của Trung Quốc có 3 trụ cột, đó là tôn trọng, hợp tác và “cùng thắng”. Trước hết, Trung Quốc phải tôn trọng quyền lợi của luật pháp quốc tế dành cho các nước Bắc Cực. Điều này có nghĩa là Trung Quốc thừa nhận chủ quyền, quyền lợi chủ quyền và quyền tài phán của các nước Bắc Cực theo quy định của Công ước Liên hợp quốc về Luật biển. Để trao đổi, Trung Quốc tìm cách để cộng đồng quốc tế thừa nhận quyền lợi của họ ở Bắc Cực dựa trên luật pháp quốc tế. Chẳng hạn Trung Quốc được hưởng quyền tự do đi lại, nghiên cứu và đánh bắt cá ở vùng biển quốc tế ở các vùng biển cực địa. Trung Quốc đã cho biết không có ý định thách thức chế độ quản lý Bắc Cực hiện có. Trung Quốc hy vọng tham gia quy hoạch quản lý Bắc Cực để có lợi cho mình. Điều này được chứng minh thông qua việc Trung Quốc lấy tư cách quan sát viên để tham gia Hội đồng Bắc Cực. Thứ hai, Trung Quốc hy vọng tham gia hợp tác khai thác Bắc Cực và chia sẻ thành quả của mối quan hệ đối tác này. Trung Quốc tái khẳng định, vấn đề Bắc Cực là toàn diện, nhiều cấp độ và có liên hệ lẫn nhau. Vì vậy, họ chủ trương từ hợp tác nghiên cứu khoa học mở rộng đến tất cả các vấn đề của Bắc Cực chẳng hạn môi trường, biến đổi khí hậu, phát triển bền vững, giao lưu văn hóa và nguồn nhân lực. Đồng thời điều đáng chỉ ra là Trung Quốc cho rằng có thể xác lập một hệ thống chế độ tốt hơn, thông qua hợp tác đa dạng để thúc đẩy phát triển bền vững khu vực Bắc Cực. Thứ ba, Trung Quốc hiện có vốn, công nghệ và thị trường để các nước Bắc Cực quan tâm. Trung Quốc còn là nước sử dụng tiềm năng của tuyến đường hàng hải ở Bắc Cực, tuyến đường này kết nối từ eo biển Karas phía tây đến eo biển Bering phía đông nước Nga, trong đó có nhiều tuyến đường hàng hải. Trong đó, Trung Quốc đã đứng ra tổ chức Đại hội đại biểu những người nuôi tuần lộc thế giới. Điều này đã cho thấy đầy đủ Trung Quốc đang tìm cách rút ngắn khoảng cách giữa ngành nghề truyền thống Bắc Cực với thị trường rộng lớn của Trung Quốc. Tuy nhiên, muốn tiếp tục có thành tựu trên nền tảng này thì phải tăng cường lòng tin chính trị và tôn trọng lẫn nhau, thực hiện hợp tác thương mại cùng thắng giữa Trung Quốc với các nước Bắc Cực. Mặc dù Trung Quốc có chính sách Bắc Cực rõ ràng (nhưng không thành văn), song họ vẫn đang nâng cao khả năng để tránh chỉ đóng vai trò mang tính tượng trưng trong các vấn đề của Bắc Cực. Đến nay, Trung Quốc chỉ có một trạm quan trắc Bắc Cực ở quần đảo Svalbard của Na Uy. Trong khi đó, Trung Quốc có 4 trạm khảo sát khoa học ở Nam Cực, trạm thứ năm đang xây dựng. Trong quá trình quyết sách có liên quan đến Bắc Cực, chẳng hạn thông qua “Quy tắc quốc tế về hoạt động tàu thuyền ở vùng biển cực địa” ở Tổ chức hàng hải quốc tế và đàm phán liên quan đến các biện pháp giám sát, quản lý nghề cá ở phần vùng biển quốc tế của Trung tâm Bắc Băng Dương hiện nay, về tổng thể, Trung Quốc thể hiện thái độ bình tĩnh, phối hợp. Trung Quốc hiện rất ít gây khó khăn trong đàm phán. Tương tự, ở khu vực Bắc Cực, Trung Quốc có thể sẽ là một đối tác có tinh thần hợp tác. Mục tiêu chủ yếu trong chính sách Bắc Cực của Trung Quốc là không bỏ lại phía sau trong quản lý khu vực giàu tài nguyên Bắc Cực.
Giới chuyên gia cũng cho rằng, Trung Quốc tìm cách kiểm soát, hiện diện ở Bắc Cực nhằm tham gia vào các dự án phát triển các tuyến đường hàng hải ở cực bắc địa cầu và các tuyến đường đó gồm ba ngả “Đông Bắc”, “Tây Bắc” và “Trung Tâm”. Trong bối cảnh trái đất đang bị hâm nóng gây hiện tượng băng tan, giao thương hàng hải qua Bắc Băng Dương đang trở thành những cửa ngõ quan trọng đối với mậu dịch quốc tế. Thêm vào đó Bắc Kinh nói rõ là sẽ khuyến khích các doanh nghiệp tích cực tham gia vào các dự án xây dựng hạ tầng cơ sở, mở ra những trục giao thương và khám phá những hành trình du lịch mới. Ngoài ra, Trung Quốc quan tâm là các nguồn hải sản phong phú của Bắc Băng Dương được Bắc Kinh coi là “đầy tiềm năng trong tương lai”. Sau cùng Bắc Cực còn là một mảnh đất màu mỡ để mở rộng các hoạt động du lịch.
Mỹ đang yếu thế ở Bắc Cực
Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo trong một cuộc họp của Hội đồng Bắc cực ở Roveaniemi (Phần Lan) vào đầu tháng 5/2019 đã tuyên bố rằng Bắc cực giờ đã trở thành “một đấu trường toàn cầu”. Hội đồng này có 8 nước Bắc cực và đại diện của người dân bản địa ở vùng này. Ngoại trưởng Pompeo bày tỏ lo lắng về cách hành xử của Nga ở khu vực này, hàm ý rằng Nga đang gia tăng hiện diện quân sự ở đây và đưa ra các yêu cầu đối với tàu bè nước ngoài phải xin phép Moscow trước khi đi qua Tuyến đường biển phương Bắc.
Ngoài ra, quân đội Mỹ được trang bị rất yếu kém cho các sứ mệnh ở vùng cực, khiến cho họ nhận phải sự dè bỉu của các chuyên gia quân sự Nga. Quân đội Mỹ thiếu một căn cứ lớn nằm về phía Bắc của vòng Bắc cực, hoặc bất cứ máy bay và tàu chiến nào có thể hoạt động trong điều kiện thời tiết thấp đặc trưng của Bắc cực.